کاروانسرای ایرانی با قدمتی از دوران باستان تا قاجاریه

روز گذشته در چهل و پنجمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو که در ریاض عربستان برگزاری شد، امروز، پرونده «کاروانسرا‌های ایران» تأیید شد و به ثبت رسید و بدین ترتیب، «کاروانسرا‌های ایران» بیست و هفتمین اثر تاریخی و طبیعی ایران در فهرست جهانی یونسکو است.

پرونده کاروانسرا‌های ایران، شامل 54 کاروانسرای تاریخی در 24 استان کشور است که البته از بین صد‌ها کاروانسرا انتخاب شده‌اند و در توضیح ویژگی‌های آن در پرونده آن چنین آمده است «کاروانسرا‌ها یکی از مهمترین اَشکال معماری ایرانی هستند که باعث توسعه مسیر‌ها و نیاز‌های مرتبط با خواسته‌ها و مقتضیات سفر شده است. این کاروانسرا‌ها با مقایسه نقشه 200 کاروانسرا انتخاب شده‌اند و هیچ‌یک از آن‌ها نقشه تکراری ندارند؛ بنابراین مشهود است که کاروانسرا‌ها نتیجه و محصول خلاقیت و نبوغ معماران ایرانی در طول تاریخ است.»

در این پرونده، 54 کاروانسرای ایران ثبت شده‌اند که عبارتند از: دیر گچین (قم)، نوشیروان (اصفهان)، پرند یا قلعه سنگی (تهران)، رباط شرف (خراسان رضوی)، سنگی انجیره (یزد)، جمال‌آباد (آذربایجان شرقی)، عباس آباد تایباد (خراسان رضوی)، فخر داوود (خراسان رضوی)، شیخعلی خان (اصفهان)، مرنجاب (اصفهان)، امین‌آباد (اصفهان)، گبرآباد (کاشان)، مهیار (اصفهان)، گز (اصفهان)، کوهپایه (اصفهان)، مزینان (خراسان رضوی)، ایزدخواست (فارس)، فخرآباد (خراسان رضوی)، سرایان (خراسان جنوبی)، قصر بهرام (سمنان)، آهوان (سمنان)، میامی (سمنان)، عباس آباد (سمنان)، میاندشت (سمنان)، زین الدین (یزد)، میبد (یزد)، فرسفج (همدان)، خواجه نظر (آذربایجان شرقی)، دهدشت (کهگیلویه و بویراحمد)، بیستون (کرمانشاه)، گنجعلی‌خان (کرمان)، گویجه بل (آذربایجان شرقی)، خوی (آذربایجان غربی)، صائین (اردبیل)، تی تی (گیلان)، باغ شیخ (مرکزی)، زعفرانیه (خراسان رضوی)، مهر (خراسان رضوی)، ینگه امام (البرز)، بستک (هرمزگان)، برازجان (بوشهر)، خرانق (یزد)، آجری انجیره (یزد)، افضل (خوزستان)، نیستانک (اصفهان)، چاه کوران (کرمان)، چمشک (لرستان)، رشتی (یزد)، تاج آباد (همدان)، ده محمد (خراسان جنوبی)، خان (خراسان جنوبی)، چهل پایه (خراسان جنوبی)، سعدالسلطنه (قزوین) و رباط قلی (خراسان شمالی) است.

نمایندگان ایکوموس، قطر، زامبیا، پادشاهی عمان، نیجریه، روسیه، هند، آفریقای جنوبی، مالی، یونان، اتیوپی، عربستان سعودی، بلژیک، بلغارستان و آرژانتین با اشاره به تاریخچه، سازه معماری، اهمیت و جایگاه آن در سفرهای تاریخی در مسیرهای بیابانی، ارزش های فرهنگی از ثبت کاروانسراهای ایران حمایت کردند. رسول وطن‌دوست به نمایندگی از هیأت اعزامی ایران در ریاض گزارشی از پرونده کاروانسراهای ایران ارائه کرد و سخنان خود را با ابیاتی از مثنوی معنوی مولانا که به حکایت سه مسافر (مسلمان، مسیحی و یهودی) اشاره دارد، به پایان رساند: کرده منزل شب به یک کاروانسرا اهل شرق و اهل غرب و ماورا مانده در کاروانسرا خرد و شگرف روزها با هم ز سرما و ز برف

با ثبت این تعداد آثار میراث فرهنگی ملموس ایران به 27 عدد افزایش یافت.

ایران تا کنون موفق شده است 26 اثر تاریخی و طبیعی خود را در یونسکو ثبت کند که از این منظر در رتبه نهم جهان قرار دارد. تا پیش از انقلاب اسلامی هیچ‌کدام از آثار فرهنگی، تاریخی و طبیعی کشور در فهرست میراث‌جهانی به ثبت نرسیده بود. در سال 1358 (1979) سه اثر چغازنبیل، تخت‌جمشید و میدان امام (نقش جهان) اصفهان در فهرست میراث‌جهانی قرار گرفت. از آن سال به بعد در حدود 24 سال هیچ پرونده‌ای برای ثبت‌جهانی تشکیل نشد و بعد از بیش از دو دهه، تخت سلیمان در آذربایجان‌غربی در سال1382 (2003) و مجموعه ارگ بم کرمان 1382 (2003) و مجموعه پاسارگاد در فارس در سال 1383 (2004) در یونسکو به ثبت جهانی رسید. این روند در سال‌های بعد ادامه پیدا کرد و گنبد سلطانیه در زنجان در سال 1384 (2005) و محوطه بیستون در کرمانشاه در سال 1385 (2006) هفتمین و هشتمین اثر ملی ایران هستند که در یونسکو ثبت‌جهانی شده‌اند.

مجموعه کلیسا‌های آذربایجان شامل قره کلیسا، سن استپانوس و زُر زُر در سال 1387 (2008) و سازه‌های آبی شوشتر در خوزستان در سال 1388 (2009) نهمین و دهمین آثار ثبت شده ایران هستند که در فهرست جهانی ثبت شده‌اند و در ادامه این روند در سال 1389 (2010) ایران موفق به ثبت دو اثر در فهرست جهانی شد، بازار تبریز در استان آذربایجان شرقی و بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی در استان اردبیل به دلیل ویژگی‌های معماری و تاریخی در حافظه جهانی قرار گرفت.

با ثبت مجموعه باغ‌های ایرانی شامل 9 باغ پاسارگاد در مرودشت فارس، باغ ارم شیراز، چهل‌ستون اصفهان، باغ فین کاشان، عباس‌آباد بهشهر، باغ شاهزاده کرمان، اکبریه بیرجند، باغ دولت آباد یزد، پهلوان‌پور مهریز یزد در سال 1390 (2011)، مسجد جامع اصفهان و برج گنبد قابوس در گلستان در سال 1391 (2012) و مجموعه فرهنگی تاریخی (کاخ) گلستان تهران سال 1392 (2013)، در یونسکو تعداد آثار جهانی ایران در طول 35 سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی به 16 اثر رسید.

شهر سوخته در سیستان و بلوچستان که در سال 1393 (2014) در یونسکو به ثبت رسید، و بلافاصله در سال بعد منظر فرهنگی روستای میمند در کرمان و محوطه باستانی شوش در استان خوزستان در سال 1394 (2015) به فهرست جهانی یونسکو ملحق شدند.

در سال 1395 (2016) ایران موفق به ثبت دو اثر ارزشمند ملی در فهرست جهانی یونسکو شد، در پرونده اول بیابان لوت که در پهنه استان‌های کرمان، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان قرار دارد جایگاه جهانی پیدا کرد؛ دومین پرونده‌ای که در سال 1395 (2016) از ایران در حافظه جهانی یونسکو به ثبت رسید، مجموعه یازده رشته قنات و کاریز ایرانی شامل قصبه گناباد، بلده فردوس، باغ زارج یزد، حسن‌آباد مهریز، آسیاب‌آبی میرزانصرالله مهریز، گوهرریز جوپار کرمان، دوقلو‌های اکبرآباد و قاسم‌آباد بروات، مون اردستان، وزوان میمه و مزدآباد اصفهان که از قدیمی‌ترین و عجیب‌ترین سیستم‌های آبرسانی جهان و شاهکار معماری و مهندسی ایرانی است.

ثبت شهر تاریخی یزد به عنوان نخستین شهر تاریخی ایران در سال 1396 (2017)، چشم‌انداز باستان‌شناسی ساسانی فارس در سال 1397 (2018) و جنگل‌های هیرکانی در استان‌های گلستان، مازندران، گیلان و سمنان در سال 1398 (2019)، سه اثر ارزشمندی است که در سال‌های پیش از شیوع کرونا در یونسکو به ثبت رسید و فروکش کردن کرونا، منظر فرهنگی اورامانات / هورامان در منطقه کرمانشاه و کردستان و راه‌آهن سراسری ایران در سال 1400 (2021) در فهرست جهانی یونسکو قرار گرفتند.

کاروانسرا‌ها مهم‌ترین مکان برای تعامل مسافران ملل مختلف 

علی دارابی، قائم‌مقام وزیر و معاون میراث‌فرهنگی کشور درباره ثبت جهانی کاروانسراها گفت: یکشنبه 26 شهریور 1402 برابر با 17 آگوست 2023 میلادی برای هیأت ایرانی در سالن اجلاس هتل الفیصلیه روز تاریخی و به یاد ماندنی بود. آن موقع که رئیس سعودی جلسه، ثبت جهانی 54 کاروانسرای ایرانی را اعلام کرد. دقایقی که همه حاضران به افتخار ایران و ایرانی، تمدن، فرهنگ و داشته‌های آن دست می‌زدند و تشویق می‌کردند. این موفقیت بزرگ را به مردم با فرهنگ، متمدن و غیرتمند ایران عزیز تبریک و شادباش می‌گویم و از همه مدیران، کارشناسان و همکاران ارجمندم در سراسر کشور که در تهیه و تدوین این پرونده بزرگ ایفای نقش کردند صمیمانه قدردانی می‌کنم.

معاون میراث‌فرهنگی وزارت میراث فرهنگی و صنایع دستی ادامه داد: ثبت جهانی 54 کاروانسرای ایرانی با قدمتی از دوران باستان تا قاجاریه، بیانگر هنر معماری و فرهنگی نیاکان ما بوده است. چرا که کاروانسرا‌ها مهم‌ترین زمینه برای ارتقای گفتگو، تعامل مسافران، اقوام، ادیان و ملل مختلف در ادوار تاریخی است.

او ادامه داد: کاروانسرا‌ها زمینه‌ای برای توسعه و دانش بشری به عنوان مکانی برای زیست افراد مختلف، بازرگانان، تجار، مسافران، زائران خانه خدا و عتبات در زمانه‌ای که مسیر‌های مواصلاتی و رفت و آمد‌ها بس دشوار و سخت بوده است. این کاروانسرا‌ها در سرما و گرمان جان بخش و پناهگاه مردم بوده است که نشانه‌ای برجسته از تاریخی باشکوه تمدن و معماری ایرانی را روایت می‌کند.

دارابی اظهار کرد: 54 کاروانسرای ثبت شده در 24 استان کشور پراکنده‌اند. در ایران بیش از یک هزار کاروانسرا وجود دارد که 700 مورد آن ثبت ملی شده است.

محمدرضا دشتی اردکانی در پیامی ضمن تبریک ثبت جهانی پرونده کاروانسرا‌های ایرانی، ثبت این آثار را یک گام مهم برای حفظ آن‌ها دانست.

در پیام رئیس فراکسیون گردشگری، زیارت و میراث فرهنگی مجلس شورای اسلامی آمده است:

«کاروانسرا‌های ایرانی از مهمترین یادگار‌های معماری ایرانی، کاروانسرا‌ها هستند که ایرانیان در پیدایی و موجودیت آن، پیشقدم بودند و به گفته هردوت، مورخ یونانی، هخامنشیان بنیانگذار احداث بنای مورد اشاره‌اند.

سرزمین ایران به علت قرار داشتن در شاه راه تجاری و نیز گستردگی خاک، از دیرباز به ایجاد راه‌های بازرگانی و نظامی و تکوین سیستم ارتباطات و خبررسانی مبادرت نمودند و به عقیده محققین، ایجاد و توسعه سازوکار کاروانسرا در ایران از مهمترین دستاورد‌های معماری ایرانی به ویژه در دوره اسلامی است که مطالعه و بررسی نقشه‌های واحد و غیر مشابه هر کاروانسرا، مؤید این نظریه است.

بنیاد کاروانسرا‌ها در دوره ایران اسلامی بخش مهمی از معماری ایران را شامل بوده و آنچه مسلم است، این پدیده در رابطه با رونق تجارت شکل گرفته و عوامل دیگری نظیر کاربرد نظامی، اطلاع‌رسانی و... در توسعه و تکامل آن نقش داشته‌اند و بی‌شک اوج شکوفایی کاروانسرا‌ها از حیث غنای معنایی، سبک معماری، زیبایی‌شناسی و تنوع نقشه‌ها متعلق به دوره اسلامی و خاصه حکومت صفویان می‌باشد که در مسیر شهر‌ها و روستاها، «کاروانسرا‌ها و رباط‌های برون‌شهری» و در مراکز اقتصادی و راسته بازارها، «کاروانسرا‌های درون‌شهری» با ویژگی‌های متفاوت کاربردی احداث شدند و سایر عناصر معماری مانند آب انبار و بادگیر نیز به خدمت آن درآمدند.

«شاردن» درباره‌ی اصفهان می‌نویسد: در اصفهان 162 مسجد، 48 مدرسه، 1082 کاروانسرا و 272 حمام وجود دارد و در همان کتاب می‌خوانیم: هیچ چیز نمی‌تواند با کاروانسرا‌های ایران که توسط شاهان صفوی برای آسایش کاروانیان و جهانگردان ساخته شده است، قابل مقایسه باشد. همچنین به عقیده «پوپ»، بنیاد کاروانسرا‌ها در ایران پیروزی بزرگی برای معماری ایران است و در هیچ جای دنیا کاربرد و ویژگی‌های خاص معماری آن را نمی‌توان دید و این موارد و نظایری از این دست بر جایگاه رفیع فرهنگی ایران صحه می‌گذارد.

کاروانسرا‌های ایران، علاوه بر ارزش زیبایی‌شناسی، هنری و تاریخی، از دیدگاه مسائل اجتماعی نیز حائز اهمیت فراوان است، چرا که در طی 25 قرن سپری شده، کاروانسرا‌های درون‌شهری و برون‌شهری که بارانداز و استراحت‌گاه کاروان‌ها و کاروانیان اقصی نقاط معمور آن روزگار به شمار می‌آیند، محل تعاطی و تعامل اندیشه‌ها و تبادل و تقابل آداب و رسوم اقوام و ملل مختلف بوده و این تشریک مساعی تأثیر بالایی در ارتقای سازوکار اجتماعی جامعه ایفا می‌کند.

ثبت جهانی پرونده «54 کاروانسرا‌های ایران» در چهل و پنجمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو در شهر ریاض کشور عربستان، که نقش به سزایی در انتقال ارزش‌های فرهنگی به جامعه جهانی خواهد داشت، گامی برای محافظت مطلوب‌تر از این آثار فاخر است و همچنین بر جایگاه و نقش بی‌بدیل این سرزمین در غنابخشی و ساخت فرهنگی جامعه جهانی به واسطه ارزش‌های ایرانی اهتمام می‌ورزد.

اینجانب این دستاورد بزرگ که به همت وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی محقق شد را خدمت جامعه رفیع میراث فرهنگی کشور و مردم عزیز ایران تبریک عرض می‌نمایم و امید که این مسیر مناسبی که در حکمرانی میراث‌فرهنگی کشور در دولت سیزدهم ایجاد شده است، ادامه‌دار باشد.