5 آشتی در خاورمیانه / دلایل: از درآمد نفتی تا تهدید اسرائیل

عصرایران؛ رضا غبیشاوی - در چند ماه اخیر چند آشتی میان کشورهای منطقه خاورمیانه برقرار شد. این اتفاقات موج مثبتی از صلح و ثبات و خوش بینی به آینده را در منطقه ایجاد کرد.

آشتی های مهم در منطقه را می توان اینگونه برشمرد:

1- ایران - سعودی مهمترین آشتی در منطقه را باید توافق دو کشور ایران و عربستان سعودی در اسفند گذشته دانست. مقامات امنیتی دو کشور از توافق برای ازسرگیری روابط بعد از 7 سال حبر دادند. این توافق با میانجیگری چین روی داد گرچه قبلا دو کشور در عراق هم مذاکراتی داشتند. وزیران خارجه ایران و سعودی هم برای اولین بار بعد از 7 سال در پکن باهم دیدار و درباره جزئیات بازگشایی سفارتخانه های دو کشور به توافق رسیدند. در سال 1394 با حمله معترضان به سفارت و کنسولگری عربستان سعودی در تهران و مشهد، سعودی ها روابط با ایران را قطع کردند.

اعلام توافق مقامات امنیتی ایران و عربستان سعودی برای ازسرگیری روابط بعد از 7 سال در حضور مقام ارشد چین در پکن - اسفند 1401

مذاکرات دو کشور با میانجیگری چین انجام شد و باعث تعجب همه شد. همچنین پادشاه سعودی از سیدابراهیم رئیسی رئیس جمهور ایران برای سفر به ریاض دعوت کرد و طرف ایرانی هم از پذیرش این دعوت و برنامه ارسال دعوتنامه مشابه برای پادشاه سعودی خبر داد.

2- رابطه عربستان سعودی - سوریه عربستان سعودی بعد از آغاز بحران و جنگ داخلی در سوریه، با اعلام اینکه "دولت بشار اسد مردم معترض را سرکوب می کند و به کشتار مردم خود دست می زند" روابط با سوریه را قطع کرد و سفارت خود را در دمشق بست. عربستان سعودی همچنین به صف حمایت از مخالفان مسلح و براندازان حکومت بشار اسد پیوست و از آنان پشتیبانی تسلیحاتی سیاسی مالی داشت.

سفر وزیر خارجه سعودی به دمشق و دیدار با بشار اسد رئیس جمهوری سوریه در هفته جاری

با این حال بعد از پایان جنگ داخلی در سوریه و باقی ماندن بشار اسد در قدرت، عربستان سعودی هم از صف حمایت از مخالفان در سوریه عقب نشست. در چند ماه اخیر خبرهایی از رایزنی میان دو کشور برای ازسرگیری روابط منتشر شد و در نهایت، در هفته گذشته وزیر خارجه سوریه به ریاض رفت تا دو کشور با انتشار اطلاعیه ای از برقراری دوباره روابط، ازسرگیری روابط کنسولی و برقراری دوباره پروازها خبر بدهند. در چند روز گذشته، وزیر خارجه سوریه به جده رفت و دیروز سه شنبه هم هم وزیر خارجه سعودی به دمشق سفر و با بشار اسد دیدار کرد. این نخستن سفر وزیران خارجه سعودی و سوریه بعد از 12 سال است.

3- ترکیه - مصر

روابط مصر و ترکیه در سال 2013 قطع شد. به دنبال کودتا علیه دولت محمد مرسی رئیس جمهور اسلامگرای مصر و برکناری او از قدرت، ترکیه با اعتراض به این اقدام، روابط با قاهره را قطع و از به رسمیت شناختن دولت جدید این کشور خودداری کرد.

سفر وزیر خارجه مصر به ترکیه بعد از زلزله این کشور در حالی که روابط میان دو طرف از سال 2013 تاکنون قطع است

روابط میان مصر و ترکیه بعد از این پرتنش شد تا اینکه در بهمن گذشته و بعد از زلزله شدید و فاجعه بار جنوب ترکیه، مصر از ارسال کمک های انسان دوستانه برای زلزله زدگان ترکیه خبر داد. وزیر خارجه مصر هم برای اعلام همدردی به ترکیه سفر کرد. در حاشیه این سفر دو کشور از برنامه عادی سازی روابط خبر دادند. اندکی بعد وزیر خارجه ترکیه هم به قاهره سفر کرد. این دو سفر بعد از 10 سال انجام شدند.

4- مصر - سوریه

زلزله بهمن گذشته در جنوب ترکیه که خرابی ها و مرگ زیادی در شمال سوریه به جای گذاشت فرصتی برای عادی سازی روابط میان مصر و سوریه نیز بود. به هنگام بحران سوریه که از سال 2011 آغاز شد دولت محمد مرسی رئیس جمهوری وقت مصر (2012 تا 2013) روابط با سوریه را قطع کرد و به صف مخالفان بشار اسد پیوست. محمد مرسی از رهبران اخوان المسلمین مصر بود و اخوان المسلمین سوریه هم مهمترین مخالفان بشار اسد بودند و هستند.

اولین سفر وزیرخارجه مصر به دمشق و دیدار با بشار اسد از سال 2011 تاکنون - او در این سفر بر حمایت از سوریه در مقابله با آثار زلزله مرگبار بهمن ماه گذشته تاکید کرد.

بعد از کودتا و برکناری مرسی در مصر، دولت جدید (به ریاست ژنرال سیسی) به حمایت از مخالفان بشار اسد پایان داد اما به دلیل ادامه جنگ داخلی و بحران سوریه روابط با این کشور در حالت تعلیق ماند. در روزهای اخیر وزیر خارجه سوریه به قاهره رفت و با مقامات مصری دیدار و گفتگو داشت. این نخستین سفر بعد از 10 سال به شمار می رود.

5- بحرین - قطر / امارات - قطر بحرین یکی از 4 کشوری بود که در کنار عربستان سعودی، مصر و امارات به طور جمعی در سال 2017 به تحریم و محاصره قطر پرداختند؛ روابط با قطر را به طور کامل و همه جانبه قطع و تلاش ها را برای سرنگونی حکومت این کشور یعنی سرنگونی شیخ تمیم امیر قطر آغاز کردند.

این 4 کشور شهروندان قطری را اخراج و مرزهای دریایی، هوایی و زمینی خود را در برابر شهروندان و هواپیماهای قطری بستند. این بحران در سال 2021 با امضای توافق العلا در عربستان سعودی به پایان رسید اما دو کشور بحرین و امارات همچنان روابط با قطر را معلق نگه داشتند. در هفته گذشته دولت های بحرین و قطر از برقراری دوباره کامل روابط میان دو کشور خبر دادند.

دیدار وزیران خارجه بحرین و قطر در ریاض عربستان سعودی برای ازسرگیری روابط دو کشور بحرین همسایه کوچک قطر است و در زمینه موضوعات مختلف باهم اختلاف دارند. ضمن اینکه بحرین در حمایت از عربستان سعودی روابط با قطر را قطع کرده بود. بحرینی ها قطر را به حمایت از مخالفان بحرینی و تلاش برای سرنگونی حکومت آل خلیفه متهم می کنند. این دو کشور جنوب خلیج فارس، در نزدیکی یکدیگر هستند گرچه میان آنها دریاست.

دولت امارات هم گرچه بعد از توافق العلا، به محاصره و تحریم قطر پایان داد اما در هفته گذشته، ازسرگیری کامل روابط میان دو کشور اعلام شد. حمایت قطر از اخوان المسلمین مهمترین موضوع اختلافی میان دو کشور است چرا که اماراتی ها، اخوان المسلمین را دشمن درجه یک خود می دانند.

بعد از زلزله بهمن گذشته، روابط سوریه و امارات گرم شد گرچه امارات دو سال قبل با تغییر سیاست در برابر سوریه، سفارتش را در دمشق بازگشایی کرد. بعد از 12 سال، بشار اسد برای نخستین بار به همراه همسرش اسماء به سفر خارجی رفتند و امارات مقصد این سفر بود و به گرمی از آنها استقبال شد.

مراسم استقبال رسمی شیخ محمد بن زاید رئیس دولت امارات از بشار اسد رئیس جمهوری سوریه در قصر الوطن ابوظبی

این سفر را می توان نخستین سفر عادی آنها دانست. امارات همچنین بیشترین کمک های انسان دوستانه را بعد از زلزله به سوریه داشت و تا امروز هواپیماهای اماراتی حامل کمک به دمشق و حلب و لاذقیه پرواز می کنند.

اسماء به همراه همسرش بشار اسد رئیس جمهوری سوریه به امارات رفت

دلایل و زمینه ها

قطع رابطه، اختلاف و تنش، وضعیت غیرعادی است و عادی سازی با آشتی و توافق و ارتباط همراه می شود. منطقه خسته از زورآزمایی های بی حاصل و با عبور از دوره های بی ثبات کننده از جمله بهار عربی و بحران سوریه و جنگ در یمن، در مرحله ای از ثبات و آرامش به سر می برد.

1- زورآزمایی و رقابت بی حاصل و ناکامی در برنامه ها وقتی برنامه ای به موفقیت نمی رسد لاجرم باید برنامه دیگری را دنبال کرد. وقتی جنگ و تنش بی نتیجه می شود صلح در دستور کار قرار می گیرد. بحران و جنگ در سوریه که از سال 2011 شروع شد بعد از 10 سال به پایان رسید بدون اینکه تلاش ها برای سرنگونی دولت بشار اسد به موفقیت برسد.

حمله معترضان نزدیک به اصولگرایان به سفارت عربستان سعودی در تهران که منجر به قطع روابط دو کشور شد - سال 94

جنگ در یمن بعد از 8 سال بی حاصل به آتش بس رسید در حالی که عربستان سعودی برای سرنگونی دولت حوثی ها / انصارالله ناموفق بود. رقابت و زورآزمایی ایران و عربستان سعودی به نتیجه نرسید. هیچ کدام نتوانستند یکدیگر را شکست دهند و از صحنه خارج کنند. 2- پایان جنگ داخلی در سوریه جنگ سوریه بعد از 10 سال به پایان رسید و هم اکنون دیگر خبری از درگیری ها و جنگ کشتار نیست گرچه مناطقی از خاک سوریه همچنان در کنترل دولت این کشور نیست.

در حال حاضر بخش هایی از خاک سوریه در کنترل کردها (شمال و شمال شرقی)، بخشی در کنترل نیروهای اسلامگرای مسلح (منطقه ادلب) و بخش های در نوار مرزی ترکیه در اشغال نظامی ارتش ترکیه و تحت اداره مخالفان مسلح سوریه نزدیک به ترکیه است.

دولت بشار اسد هم سقوط نکرد و توانست پابرجا بماند و پیروز میدان جنگ و سیاست باشد گرچه حدود نیم میلیون نفر در این جنگ و بحران داخلی، کشته شدند و نیمی از جمعیت سوریه هم آواره شهرهای داخلی و کشورهای خارجی شدند. اقتصاد و شهرهای بزرگ سوریه نابود شدند و این کشور در انزوای کامل منطقه ای و جهانی قرار گرفت.

اردوگاه یرموک در حومه دمشق و جمعیت پناهجویان در اوج جنگ و درگیری های مسلحانه در سوریه

با آغاز اعتراضات در سوریه در سال 2011 علیه بشار اسد رئیس جمهوری سوریه که پس از آن به بحران و جنگ داخلی و ناامنی تبدیل شد بسیاری از کشورهای جهان روابط را با دولت سوریه قطع یا به حداقل رساندند. جنگ داخلی به دمشق رسید و سرنگونی حکومت بشار اسد پیش بینی می شد. داعش کنترل سرزمین های زیادی در سوریه را به دست گرفته بود و کشور در هرج و مرج و جنگ داخلی به سر می برد.

با پایان جنگ و برقراری ثبات و امنیت نسبی در سوریه، اکثر کشورهایی که با سوریه قطع رابطه کرده بودند یا رابطه را ضعیف نگه داشته بودند دوباره به رابطه برگشتند. با پایان درگیری و بحران و جنگ در سوریه و شکست تلاش ها برای سرنگونی بشار اسد، حالا زمان مرحله جدید یعنی دستور کار جدید و تعامل با بشار اسد رسیده است.

آثار تخریب جنگ داخلی سوریه

3- افزایش درآمدهای نفتی در سالی که گذشت به دنبال جنگ روسیه علیه اوکراین و تقابل روسیه و غرب، قیمت انرژی به ویژه گاز و نفت افزایش یافت. به همین دلیل کشورهای نفتخیز منطقه با درآمد سرشار و کم سابقه ای از محل فروش نفت و گاز روبه رو شدند. همین موضوع خود به عامل و انگیزه ای برای کاهش تنش ها و اختلاف ها در منطقه تبدیل شد. حفظ این درآمد و امکان بهره مندی از آن نیازمند ثبات، کاهش تنش و اختلاف در منطقه است.

4- زلزله ترکیه و سوریه زلزل در با وقوع زلزله 7.8 ربشتری بهمن ماه گذشته در جنوب ترکیه و شمال سوریه که تلفات آن در دو کشور به 60 هزار نفر رسید موجی از همدردی و کمک رسانی به آسیب دیدگان زلزله به راه افتاد. این فرصت خوبی شد تا کشورهایی که با ترکیه و سوریه قطع رابطه کرده بودند یا رابطه آنها سرد شده بود دوباره این رابطه را فعال کنند.

در نتیجه زلزله، وزیر خارجه یونان برای ابراز همدردی به ترکیه سفر کرد این در حالی بود که روابط دو کشور در تنش و اختلاف شدید قرار داشت. دو مقام وعده دادند روابط آتن - آنکارا را از وضعیت فعلی خارج کنند. وزیر خارجه مصر به ترکیه سفر کرد در حالی که 10 سال از قطع روابط میان دو طرف می گذشت.

وزیران خارجه یونان (راست) و ترکیه یعنی "نیکوس دیندیاس" و "مولود چاوش اوغلو" به وسیله بالگرد در حال بازدید هوایی منطقه زلزله زده شهر انطاکیه ترکیه

همین اتفاق درباره سوریه هم افتاد. عبدالله دوم پادشاه اردن بعد از سال ها برای اولین بار با بشار اسد رئیس جمهوری سوریه تماس گرفت و تلفنی درباره زلزله گفتگو کردند. امارات وزیر خارجه خود را به دمشق فرستاد و هواپیماهای کمک رسان اماراتی به سوریه رفتند در حالی که تنها یک سال قبل سفارت امارات در دمشق بازگشایی شد. اولین هواپیمای عربستان سعودی هم بعد از 12 سال به سوریه رفت گرچه حامل کمک های انسان دوستانه بود تا برنامه دو کشور برای عادی سازی روابط آشکار شود.

5- آشتی ایران - سعودی اشتی ایران و عربستان سعودی در اسفند گذشته به معنی آتش بسی به رقابت ها و درگیری های نیابتی دو کشور در منطقه بود. جای جای خاورمیانه محل رقابت و نزاع غیرمستقیم ایران و عربستان سعودی است. از عراق و سوریه و لبنان تا بحرین و امارات و در راس همه آنها یمن.

دیدار وزیران خارجه عربستان سعودی و ایران در حضور همتای چینی در پکن - فروردین 1402

همزمان با مذاکرات ایران و عربستان سعودی برای عادی سازی روابط، طرف های درگیر در یمن نیز با آتش بس طولانی مدت موافقت کردند و اندکی بعد از دیدار وزیران خارجه ایران و سعودی هم سفیر عربستان سعودی به صنعا رفت و با رئیس دولت حوثی ها دیدار کرد. این نخستین سفر در نوع خود بود. دو طرف برای آزادسازی اسرا توافق کردند و این توافق اجرایی شد. ضمن اینکه بسیاری از کشورهای عربی رابطه خود با ایران را براساس تابعی از روابط تهران - ریاض تنظیم می کنند. 6- چشم انداز 2030 عربستان سعودی اجرای چشم انداز 2030 مهمترین دستور کار دولت عربستان سعودی و شخص محمد بن سلمان ولیعهد و حاکم واقعی این کشور است. هدف از این برنامه، افزایش درآمدزایی غیرنفتی برای قطع اتکای عربستان سعودی به درآمد نفت تا سال 2030 میلادی است.

این برنامه از طریق تنوع بخشی و افزایش درآمدهای غیرنفتی و تولید داخلی در بخش های مختلف اقتصادی از جمله حمل و نقل، گردشگری، فناوری اطلاعات، صنایع و معادن، تسلیحات، انرژی های نو و شهرهای جدید در حال اجراست. این برنامه نیازمند افزایش سرمایه گذاری های داخلی و خارجی و مهمتر از همه، امنیت است. ثبات در منطقه و حل اختلافات و کاهش تنش ها با کشورهای منطقه زمینه لازم را برای اجرای برنامه 2030 فراهم می کند.

7- تضعیف نقش امریکا در منطقه نقش امریکا در منطقه روز به روز در حال کاهش و تضعیف است. بعد از خروج فراروار ارتش امریکا از افغانستان کشورهای منطقه بیش از پیش به دنبال حل مسائل خود در قالب های منطقه ای به دور از چارچوب ها و الزام های امریکایی هستند. به عنوان مثال با وجود مخالفت صریح آمریکا، امارات و عربستان سعودی روابط با بشار اسد را از سرگرفتند.

استقبال سرد و با مشت گره کرده محمد بن سلمان ولیعهدسعودی از جو بایدن رئیس جمهور امریکا - ریاض

سردی روابط عربستان سعودی و امریکا و همزمان تلاش ریاض برای استقلال در سیاست خارجی و نزدیک شدن به روسیه و چین هم باعث شد سعودی ها اختلافات با ایران و سوریه را راحت تر حل و فصل کنند.

8- تهدیدات اسرائیل علیه ایران تهدیدات اسرائیل برای حمله به تاسیسات اتمی ایران از یک سو و عادی سازی روابط اسرائیل با چند کشورجنوب خلیج فارس (بحرین و امارات) زمینه ای را فراهم کرد تا هم ایران از تنش و اختلاف با کشورهای منطقه بکاهد چرا که در هر رویارویی با اسرائیل، به آنها نیازمند است و هم این کشورها برای دورماندن از تبعات درگیری ایران - اسرائیل، چاره کار را در بهبود روابط با تهران دیده اند.

سفر رسمی اسحاق هرتسوگ رئیس (رئیس جمهور) اسرائیل به امارات

ببینید بزرگترین کاخ ساسانی که قرار بود 45 سال پیش سنگ‌هایش برده شود، چه با شکوه مرمت شده‌است / کاخی که 1800 سال قبل ساخته شد و 400 سال بعد مسلمانان ساخت گنبد را از روی آن یاد گرفتند (فیلم)

گلوله باران آسمان خارطوم در سودان (فیلم)