رازهای پشت پرده پروژه دانشگاهی که بیش از یک دهه خاک خورد

گروه دانشگاه خبرگزاری تسنیم- زینب امیدی: آلودگی هوا به یکی از مهم‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی در دنیای امروز تبدیل شده است، که در بسیاری از کشورهای جهان، از جمله ایران، اثرات منفی عمیقی بر سلامت عمومی و کیفیت زندگی شهروندان می‌گذارد. در ایران، شهرهای بزرگ و صنعتی مانند تهران، اصفهان، شیراز، تبریز و کرج به‌ویژه در معرض آلودگی‌های هوای ناشی از منابع مختلف مانند خودروها، صنایع، فعالیت‌های کشاورزی و تغییرات اقلیمی هستند. این پدیده به‌ویژه در فصول تابستان و زمستان تشدید می‌شود. در تابستان، افزایش گاز اوزون و در زمستان، افزایش ذرات معلق 2.5 میکرونی تهدیدی جدی برای سلامت انسان‌ها محسوب می‌شود. این ذرات و گازها می‌توانند مشکلات تنفسی، بیماری‌های قلبی و حتی سرطان را در پی داشته باشند.

در این میان، پژوهش‌های علمی و همکاری‌های میان دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی در سراسر کشور اهمیت ویژه‌ای دارند. این همکاری‌ها با هدف شناسایی منابع آلودگی، ارزیابی تأثیرات آن‌ها و ارائه راهکارهای اجرایی برای کاهش آلودگی هوا در حال انجام است. در این راستا، سال 1398 پروژه «سامانه ملی تهیه فهرست انتشار آلاینده‌های هوای کلانشهرهای کشور» به کنسرسیومی از 13 دانشگاه کشور داده می‌شود. علی رغم تلاش و فعالیت‌های بیش از یک دهه این 13 دانشگاه ایرانی در زمینه تحقیق و راهکارهای علمی برای کاهش آلودگی هوا اما؛ در عمل این همکاری‌ها به دلیل عدم وجود استراتژی‌های یکپارچه و هماهنگ میان دستگاه‌های دولتی و نهادهای آموزشی با چالش‌های زیادی مواجه شده است.

یکی از افراد برجسته‌ای که در این عرصه فعالیت‌های چشمگیری داشته است، دکتر «مسعود تجریشی» است. ایشان پس از بازگشت به ایران در سال 1373، به عنوان مدرس در دانشگاه صنعتی شریف فعالیت خود را آغاز کرد و پس از 20 سال تلاش مستمر علمی و پژوهشی، موفق به کسب رتبه استاد تمام گردید. وی بیش از 46 طرح تحقیقاتی زیست‌محیطی مختلف در زمینه‌های مختلف از جمله منابع آب، تصفیه فاضلاب، گرد و غبار، مدیریت پسماند، سنجش از دور و غیره را هدایت کرده است. علاوه بر این، انتشار 78 مقاله در مجلات معتبر خارجی و کنفرانس‌های بین‌المللی و 179 مقاله علمی و پژوهشی در مجلات و کنفرانس‌های داخلی از دیگر دستاوردهای علمی ایشان است. همچنین، دکتر تجریشی استاد راهنمای بیش از 90 رساله ارشد و دکتری است.

برای بررسی و واکاوی علل خاک خوردن بیش از یک دهه‌ای این پروژه مهم دانشگاهی به سراغ آقای تجریشی استاد تمام دانشگاه شریف رفتیم و اصل ماجرا را جویا شدیم.

در ادامه مشروح این گفتگو را می‌خوانید:

تسنیم: با توجه به شرایطی که کشور در یکی دو ماه اخیر پشت سر گذاشته و معضل آلودگی و تعطیلی‌های پی‌درپی دانشگاه‌ها، مدارس و ادارات، همه ما می‌دانیم که این تعطیلی‌ها راه‌حل اصلی یا بلندمدتی برای حل بحران نیست. خیلی از مواد و تبصره‌ها ترسیم شده‌اند، اما هنوز به مرحله اجرا نرسیده‌اند. در این میان، موضوع پژوهش‌های علمی و کارکردی دانشگاه‌ها که می‌توانند در حل چنین مسائلی نقش مؤثری ایفا کنند، مطرح است.

به طور مشخص، سال‌ها پیش پروژه‌ای تحت عنوان "پروژه تحقیقاتی و پژوهشی" به تعدادی از دانشگاه‌های کشور واگذار شد، اما حقیقتاً به سرانجام نرسید. این سؤال وجود دارد که چرا این پروژه‌ها نتوانستند سرانجام مشخصی داشته باشند؟ چرا هنوز از دانشگاه‌ها به عنوان مراکزی مولد و تولیدکننده راهکار برای حل مسائل مهمی مثل آلودگی هوا استفاده نمی‌شود؟ با توجه به دانشگاه‌هایی مثل دانشگاه شریف، امیرکبیر و دیگر دانشگاه‌های بزرگ کشور که دارای پتانسیل‌های علمی و نخبگانی استثنایی هستند، این سؤال جدی‌تر می‌شود. به همین دلیل مایلم نظر و پاسخ شما را در این خصوص بدانم.

تجریشی:خیلی وقت‌ها از من سؤال شده که سرانجام چنین پروژه‌ای که از منابع ملی برای آن هزینه شده بود، به کجا رسید؟ نکته‌ای که در اینجا مطرح است، این است که در طول دهه‌های اخیر، شاهد شهرهایی بوده‌ایم که با مشکلات آلودگی هوا روبرو بوده‌اند. با این حال، این شهرها توانستند با عزم و اراده جدی، راه‌حل‌هایی علمی پیدا کنند و مشکلات خود را برطرف سازند.

برای مثال، 40 سال پیش، زمانی که وارد دره شهر لس‌آنجلس می‌شدید، وضعیتی شبیه تهران داشت. همان‌طور که امروز، وقتی از ارتفاعات وارد تهران می‌شوید، یک لایه قهوه‌ای رنگ بر روی شهر کاملاً مشهود است. اما لس‌آنجلس توانست طی یک برنامه مشخص آلودگی هوای خود را بهبود دهد. این شهر، علی‌رغم اینکه تحت سیطره کمپانی‌های نفتی قرار داشت که به مصرف بالای بنزین تمایل داشتند و تقریباً هیچ شبکه حمل و نقل مترویی به آن شکل که ما در کشور خود داریم، وجود نداشت، توانست مسئله را مدیریت کند. همینطور شهر مکزیکو سیتی، که شاید وضعیتش از ما هم بدتر بود، توانست در این مسیر موفق شود. یا شهر آتن، که طی سال‌های اخیر تغییرات زیادی در وضعیت آلودگی هوایش ایجاد کرده است. چین نیز اخیراً با عزم بالا و برنامه‌ریزی‌های اصولی توانسته رویکردهای مؤثری را اتخاذ کند و وضعیت شهرهای صنعتی خود را بهبود ببخشد.

پس به طور کلی، باید گفت که ما با پدیده‌ای مواجه هستیم که در دنیا شناخته شده است و اگر اراده سیاسی برای حل آن وجود داشته باشد، این مسئله کاملاً قابل حل است. در واقع، موضوع به این سادگی نیست که بگوییم مسئله آلودگی غیرقابل مدیریت است.

بررسی دلایل ناکامی تحقیقات دانشگاهی در حل بحران آلودگی

نکته دومی که مطرح می‌شود، این است که در تمامی چالش‌های جدی دنیا، دو عنصر اساسی لازم است: وجود یک قهرمان یا مسئولیت‌پذیر اصلی (Champion) یعنی یک فرد یا مجموعه‌ای که به طور جدی این مسئولیت را بر عهده بگیرد. دوم، راه‌حل‌های مبتنی بر علم و دانش (Science Solutions) یعنی تنها با عزم و اراده بدون علم، یا علم بدون اجرا نمی‌توان پیش رفت. هر دو این عوامل ضروری هستند. اگر ما یکی از این دو عنصر را داشته باشیم، اما دیگری را نداشته باشیم، مسئله حل نمی‌شود. به عنوان مثال، اگر فقط اراده داشته باشیم و ندانیم که چه باید بکنیم، دچار وضعیتی می‌شویم که امروز مشاهده می‌کنیم: واردات خودروهای برقی با این تفکر که این موضوع به تنهایی می‌تواند مشکل را حل کند؛ اما این تنها بخشی از راه‌حل است و کافی نیست.

از سوی دیگر، اگر صرفاً دانش علمی را داشته باشیم، ولی هیچ اراده و هماهنگی نباشد، باز هم عملاً تغییر محسوسی ایجاد نخواهد شد. برای مثال، در موضوع دریاچه ارومیه، زمانی که همکارانی از روسیه برای احیای دریاچه آرال به ما کمک کردند، اشاره کردند که 10 سال طول کشیده بود تا آن‌ها توانسته بودند فرد یا نهادی را به عنوان "رهبر پروژه" تعیین کنند که مدیریت احیای دریاچه را بر عهده بگیرد. بنابراین، در بسیاری از موارد مشاهده می‌کنیم که یا متولی حل مسئله مشخص نیست، یا اگر متولی مشخصی وجود داشته باشد، به دنبال راهکارهایی می‌رود که در عمل کارآمد نیستند و نتیجه‌ای ناامیدکننده دارند. با این حال، ما در کشور خود قوانین بالادستی و تجربه‌های گذشته‌ای داریم که ظرفیت لازم را برای حل چنین مسائلی در اختیار ما می‌گذارند.

پژوهش‌های دانشگاهی در آلودگی هوا: از ایده تا اجرا / پیامدهای پروژه‌های دانشگاهی متوقف شده

وقتی من به سازمان محیط زیست وارد شدم، متوجه شدم که تعداد زیادی مطالعه با موضوع آلودگی هوا در کشور انجام شده است. به عنوان مثال، یک شهر ممکن است مطالعه‌ای را با هزینه 50 میلیون تومان انجام داده باشد و در همان حال، شهری دیگر مطالعه مشابهی را با هزینه 500 میلیون تومان انجام داده باشد، اما محتوای آن‌ها یکسان باشد. روش‌شناسی این مطالعات نیز بسیار متفاوت است و نظارتی بر صحت و دقت آن‌ها وجود ندارد. به همین دلیل به این نتیجه رسیدم که بسیاری از این تلاش‌ها پراکنده و غیرمتمرکز هستند. در سال 1390، زمانی که معاون پژوهشی دانشگاه تهران بودم، به این نتیجه رسیدیم که چالش‌های بزرگی مثل آلودگی هوا دیگر با تلاش یک دانشگاه به تنهایی قابل حل نیستند. بنابراین، در سال 1392، دانشگاه‌ها را گرد هم آوردیم تا به صورت جمعی مسئله را بررسی کنیم. پس از چند سال تلاش، در سال 1396 اساسنامه‌ای تنظیم شد که میان دانشگاه‌های بزرگ کشور به امضا رسید. هدف از این اساسنامه، ترکیب توانایی‌های دانشگاه‌ها برای ارائه راهکارهای جامع و قابل اجرا برای مشکلات ملی بود.

تسنیم: به نظر شما، مهم‌ترین چالش‌هایی که پژوهش‌های دانشگاهی در زمینه آلودگی هوا با آن‌ها مواجه هستند، چیست؟

تجریشی: به عنوان اولین گام، پروژه‌ای به دانشگاه تهران واگذار شد تا به شناسایی عوامل آلودگی هوای تهران و تدوین راهکارهای عملی بپردازد. این مطالعه، داده‌ها، روش‌ها و راهکارهایی را مشخص کرد که می‌توانستند مؤثر واقع شوند. خروجی آن نیز در قالب مجموعه‌ای از گزارش‌ها و کتاب‌هایی منتشر شد که برای هر یک از 9 کلان‌شهر ایران، به صورت جداگانه مشخص می‌کرد که چه اقداماتی باید انجام شوند، چه کسی مسئول اجرای آن‌هاست، میزان هزینه آن چقدر است و اثر بخشی آن چقدر خواهد بود. این گزارش‌ها، به نوبه خود، مسیر روشنی را برای اجرایی شدن پیشنهادها ترسیم کرده بودند. اما متأسفانه، با وجود همه این تلاش‌ها، چالش‌هایی در سطح اجرایی، هماهنگی متولیان و تخصیص منابع باقی ماندند که مانع از تحقق کامل این راهکارها شد.

در سال 1392 تصمیم گرفتیم تا دانشگاه‌ها را جمع کنیم و به صورت مشترک به چالش‌های ملی بپردازیم. به جای اینکه هر دانشگاه به تنهایی یک پروژه را ادعا کند، مثل پروژه ماهواره که مثلاً دانشگاه تهران بگوید نمی‌تواند اما اجزای دیگر بگویند می‌توانند، تصمیم گرفتیم همگی دور یک میز بنشینیم و با یکدیگر همکاری کنیم. از آنجایی که مسئله آلودگی یک مسئله پیچیده و ملی است و نیازمند منابع وسیع می‌باشد، نشستیم و پس از دو سال تلاش، توانستیم به توافق برسیم و اساسنامه‌ای تنظیم کنیم. این اساسنامه در سال 1396 به امضای تمام دانشگاه‌های تهران رسید. در شهریور 1396، در جلسه معاونین پژوهشی کشور به من گفتند که تو قرار است به سازمان محیط زیست بروی و چون تو این کنسرسیوم را ایجاد کردی، پس اولین قرارداد را به ما بده، هر چه می‌خواهد باشد.

راه‌حل خروج از بحران آلودگی هوا توسط 13 دانشگاه کشور برای 9 کلان شهر

من دیدم که مسئله اصلی آلودگی هواست. هر شهری می‌گفت این اقدام باید انجام شود، اما توافقی درباره روش‌شناسی داده‌ها و گزینه‌ها وجود نداشت. بنابراین، اولین قرارداد را به دانشگاه تهران دادیم و دکتر رحیمیان را به عنوان دبیرخانه این کنسرسیوم معرفی کردیم. این کار برای سازمان حفاظت محیط زیست آسان نبود، زیرا معمولاً با یک فرد قرارداد می‌بستند، اما اکنون ما یک تیم را داشتیم که با هم کار می‌کردند و مدلی طراحی کردیم که 13 شهر از 9 کلان‌شهر کشور با یکدیگر نشسته و گفتند که چگونه می‌توان سیاهه شهر تهران را تدوین کرد. یعنی چه عواملی باعث آلودگی این کلان‌شهر شده و سهم هر آلاینده در ماه‌ها، فصل‌ها و سال‌های مختلف به چه شکل است و چگونه می‌توان راهکارهایی ارائه داد که شامل اقداماتی خاص، با هزینه و اثربخشی مشخص در بازه‌های زمانی معین باشد.

تسنیم: از جزئیات این پروژه تحقیقاتی بگویید. نتایجش به کجا رسید و چگونه منتشر شد؟ دولت‌ها چه حمایتی ازطرح شما کردند؟

تجریشی: این رویکردی است که در همه جای دنیا به صورت سیستماتیک انجام می‌شود. در کشور ما نیز اولین مطالعه جامع توسط ژاپنی‌ها برای شهر تهران انجام شد که به حدود 10 سال قبل بازمی‌گردد. یک دبیرخانه برای این کنسرسیوم ایجاد شد و تمامی دانشگاه‌ها در کنار هم کار کردند، روش‌شناسی یکسانی داشتند و تیم‌ها نیروی خود را بین هم به اشتراک می‌گذاشتند. به عنوان مثال در بحث سوخت، ترافیک و حمل و نقل و خسارات وارده، همه از یک روش‌شناسی استفاده می‌کردند که مورد قبول تمامی اعضا بود. این مطالعات انجام شد و در نهایت خروجی آن در سال 98 در 9 کتاب مجزا و یک کتاب جامع منتشر شد. مثلاً در کتاب تبریز هر آلاینده مشخص شده و اینکه میزان تولید ذرات معلق در هر فصل به چه فعالیت‌هایی بستگی دارد، تدوین شده است. اما این کتاب‌ها به تنهایی کافی نیستند؛ بلکه مستندات و جداولی نیز در انتهای آن آمده که به وضوح نشان می‌دهند که چه اقداماتی باید انجام شود. مثلاً اگر گفته‌اند تعداد اتوبوس‌ها باید افزایش یابد، تعداد مشخص شده و اثربخشی آن نیز بررسی شده است. این دستاورد نشان داد که برای کاهش 10 درصدی ذرات معلق، این روش‌های اقتصادی‌تر از معاینه فنی هستند.

بنابراین، پس از تدوین کلیه اطلاعات در قالب یک کتاب برای هر شهر، دیگر نیازی به مرور تک تک کتاب‌ها نیست. وقتی این مستندات آماده شد، من در زمانی که در ارومیه کار می‌کردم، با دکتر فرهاد نیلی در بانک جهانی هماهنگ کردم تا ایشان به ما کمک کنند و از کارشناسان بانک جهانی بهره ببریم. با وجود تحریم‌ها، این امکان را باید فراهم می‌کردیم. دکتر نیلی بودجه‌ای از بانک جهانی گرفت و ما توانستیم برای ارومیه از آن استفاده کنیم. زمانی که به سازمان محیط زیست رفتم، کمبود نیروهای انسانی را مشاهده کردم و به جای فعالیت در حوزه آب، روی آلودگی هوا متمرکز شدم. با کمک کارشناسانی از بانک جهانی، توانستیم 13 نفر ماه کارشناس به ما تخصیص داده شود و در همان بازه زمانی دوستان خارجی به ایران آمدند و شهرها را بازدید کردند.

کارشناسان بانک جهانی نتایج تحقیقات 13 دانشگاه را در سطح بین المللی اعلام کردند

در ادامه تحقیقات و بررسی‌های انجام شده، پس از بازدیدها و بررسی‌های اولیه توسط تیم‌ها، ما توانستیم گزارشی تهیه کنیم که در آن، تیم‌ها، سازمان‌ها و نهادهای مختلف درگیر در مسائل آلودگی هوا مانند سازمان هواشناسی و سازمان‌های مربوطه در شهرداری و دیگر نهادها، مشارکت داشته‌اند. در بازدید دوم، روش‌شناسی‌ای که برای پروژه در نظر گرفته بودیم، ارسال شد و تیم‌های مشاوره‌ای خارجی که در این پروژه حضور داشتند، گزارش‌های خود را ارائه کردند. در این مرحله، آنها تأکید کردند که با توجه به نیروی انسانی موجود در ایران و تجربیات گسترده‌ای که در کشورهای دیگر داشتند، این پروژه در مقیاس جهانی بسیار مناسب ارزیابی شده و می‌تواند بر اساس تجربیات جهانی، بسیاری از نگرانی‌ها و مشکلات موجود را حل کند.

ما به راه حل فیلتر دوده رسیدیم اما در دولت آقای روحانی با آن مخالفت شد

به طور خاص، گزارشی که توسط کارشناسان خارجی تهیه شد، با استفاده از تجربیات جهانی و با توجه به وضعیت اقتصادی ایران، تحریم‌ها و آلودگی هوا، جدولی تهیه کرد که در آن اقدامات مختلف بر اساس کمترین هزینه و بیشترین اثربخشی اولویت‌بندی شده بود. یکی از این اقدامات که در اولویت قرار گرفت، استفاده از فیلتر دوده بود. این فیلترها بر روی دودکش اتوبوس‌ها و کامیون‌ها نصب می‌شدند و می‌توانستند میزان ذرات معلق را به شدت کاهش دهند. در واقع، این فیلترها به‌طور موثر ذرات معلق را تقریباً به صفر می‌رساندند. اما در آن زمان، وزارت کشور و شهرداری با این طرح مخالفت می‌کردند و معتقد بودند که فیلتر دوده نمی‌تواند اقدام موثری باشد.

ما در دولت آقای روحانی جلسات متعددی با وزارت کشور برگزار کردیم و تلاش کردیم که آنها را متقاعد کنیم. تا سال 1399، وزارت کشور هنوز به این نتیجه نرسیده بود که فیلتر دوده یک اقدام مفید است. در حالی که بسیاری از محققین سازمان محیط زیست و حتی استانداردهای واردات خودروها تأکید داشتند که نصب فیلتر دوده بر روی اتوبوس‌های شهری و کامیون‌ها باید اجباری شود. در این مدت، ما به مطالعه و تهیه گزارش‌های نهایی برای شهرهای مختلف ادامه دادیم. به عنوان مثال، برای تبریز، تمام ذینفعان و مسئولین از جمله معاون عمرانی استانداری و شهردار در جلسات بررسی و تأیید گزارش‌ها شرکت کردند. این کار به جمع‌بندی رسید و در نهایت گزارش‌های نهایی توسط دانشگاه‌ها ارائه شد. پس از تأیید نتایج، برای دریافت بودجه، ما این گزارش‌ها را به شهرداری و شورای شهر ارسال کردیم و پیشنهاد دادیم که باید برای هر یک از اقدامات مشخص شده در این گزارش‌ها، بودجه‌ای در نظر گرفته شود.

در دولت شهید رئیسی مجدد پروژه تحقیقاتی دانشگاه‌ها در خصوص آلودگی هوا پیگیری شد

اما متأسفانه، علی‌رغم اینکه مستندات و گزارش‌ها به‌طور کامل آماده و ارسال شده بود، شهرداری‌ها و شوراهای شهر به آن بی‌توجهی کردند و هیچ ردیف بودجه‌ای برای اجرای این اقدامات اختصاص داده نشد. در پاسخ به اعتراضات و درخواست‌های ما برای تخصیص بودجه، این نهادها اعلام کردند که منابع مالی کافی برای این اقدامات ندارند. حتی با وجود این که منابع مالی از طریق بانک جهانی و دیگر منابع خارجی وجود داشت، شهرداری‌ها نتوانستند از این منابع استفاده کنند. این ناامیدی از شهرداری‌ها به جایی رسید که تقریباً از این بخش پروژه‌ها قطع امید کردیم و به دنبال مسیرهای دیگر برای اجرای طرح‌ها بودیم. اما با تغییر دولت در سال 1399 و آغاز دولت آقای رئیسی، ما دوباره اقداماتی انجام دادیم. در این زمان، با توجه به اینکه اکثر مطالعات و گزارش‌ها به اتمام رسیده بود، تلاش کردیم تا بودجه سال 1401 را بر اساس این مطالعات تنظیم کنیم. در این فرآیند، من در سال 1400 برای تنظیم بودجه و اجرای طرح‌ها به سازمان‌های مختلف مراجعه کردم و جلسات متعددی با مسئولین برگزار شد.

تسنیم: شما فرمودید که جلسات و پروژه‌های مربوط به مقابله با آلودگی هوا به‌طور مرتب پیگیری نمی‌شوند و در نهایت فراموش می‌شوند. دلیل این عدم تداوم و پیگیری دقیق چیست؟ آیا مشکل در ساختار مدیریتی است یا اولویت‌گذاری‌ها؟

تجریشی: در ادامه تلاش‌ها برای حل مسئله آلودگی هوا، جلسات متعددی با برنامه و بودجه و وزارت کشور برگزار شد. در این جلسات، با دکتر جمال نژاد که در آن زمان معاون عمرانی بودند و بعدها استاندار اصفهان شدند، گفتگوهای زیادی انجام شد. همچنین، دکتر وحیدی، وزیر کشور، متقاعد شد که برنامه‌ای برای حل این مسئله وجود دارد. این نکته بسیار مهم بود، زیرا همه به دنبال راه‌حلی برای آلودگی هوا بودند و در چنین شرایطی، همه درگیر می‌شدند. در حین انجام این مطالعات، با کارشناسان بانک جهانی نیز صحبت‌هایی انجام شد. ما مطالعاتی در رابطه با ذرات معلق هوا انجام داده بودیم و در تعاملاتی که بین فرهنگستان علوم ایران و آمریکا وجود داشت، دانشگاه ما به عنوان هماهنگ‌کننده عمل می‌کرد. یک ایرانی که در یکی از مراکز تحقیقاتی خارج از کشور کار می‌کرد، به من پیغام داد که در بسیاری از مسائل زیست‌محیطی پیشرفت کرده‌اند و اگر نیاز به اندازه‌گیری داشتیم، می‌توانیم نمونه‌ها را برای آنها ارسال کنیم. ما اندازه‌گیری‌هایی در شهر تهران انجام دادیم و نمونه‌ها را به آمریکا فرستادیم. در آنجا، اندازه‌گیری‌های لازم توسط یک استاد دانشگاه انجام شد.

ما 10 سال پای این پژوهش وقت گذاشتیم؛ اما همه چیز با وزش باد فراموش می‌شود

آن زمان هم گفته شد جلسه را هفته آینده ادامه خواهیم داد تا بتوانیم این موضوع را نهایی کنیم. تا الان که من در خدمت شما هستم، هیچ‌وقت این جلسه برگزار نشد. یعنی می‌خواهم بگویم که حتماً به قول معروف نفرات بعدی پیگیری نکردند که چرا جلسه‌ای دیگر برگزار نمی‌شود. شما 10 سال وقت گذاشتید، اما با وزش باد، همه چیز به فراموشی سپرده می‌شود. اجازه دهید این مسئله را دقیق‌تر توضیح دهم: من روزنامه‌های چهار یا پنج سال قبل از انقلاب را بررسی کردم و دیدم که مطالبی که امروز می‌نویسیم، در همان زمان نیز نوشته می‌شده است. پس از وزش باد، تمام مسائل به فراموشی سپرده می‌شود و از اولویت خارج می‌شود. چرا؟ چون به نوعی فرض می‌شود که مشکل آلودگی حل شده است. همان‌طور که گفتم، وقتی وارد بهمن می‌شویم، دیگر مسئله‌ای وجود ندارد.

واقعاً چرا این اتفاقات می‌افتد؟ فهمیدن علت آلودگی هوا بسیار مهم است. اجازه دهید چند مثال بزنم. شهر تبریز کاملاً متفاوت از شهرهای دیگر مانند اصفهان، تهران و مشهد است. به عنوان مثال در تبریز چه اقداماتی صورت گرفته است؟ در تبریز یک پتروشیمی و یک پالایشگاه داریم. در این پالایشگاه گوگرد را از بنزین حذف کرده‌اند و یورو 5 تولید می‌کنند (گوگرد 2 میلی‌گرم). اما مشکلی که به وجود آمده این است که یک تجهیز خاص به نام SU نتوانستند خریداری کنند. در نتیجه به جای حل مسئله، یک دودکش درست کردند که گوگرد حذف‌شده را به سمت هوا در شهر تبریز می‌فرستد. بنابراین به جای خروج گوگرد از اگزوز خودروها، این آلاینده از دودکش‌ها به هوا وارد می‌شود. در نتیجه این مشکل صنعت و دودکش باید با فناوری و تجهیزات جدید حل شود. برای همین، نیازی به حل این مشکل در شهرهای دیگر نیست؛ باید در همان تبریز به حل این مشکل پرداخته شود. در تهران، ما متوجه شدیم که آلودگی هوا به طور عمده به کارخانجات یا منازل مربوط نمی‌شود. بسیاری از مسائلی که در تبریز و صنایع آن مشاهده می‌شود، تأثیر زیادی در تهران ندارد. به همین دلیل، با 20 اقدام می‌توان تا 80 درصد مشکل را حل کرد.

تسنیم: اگر سه اقدام اساسی و فوری برای کاهش آلودگی هوا در شهرهایی مثل تهران در اختیار داشتید، چه اقداماتی را توصیه می‌کردید؟

کارشناس فائو گفت: باور نمی‌کنم تالاب صالح آباد در کنار یک شهر 8 میلیونی رها شده باشد!

تجریشی: مطالعات انجام‌شده در تهران نشان داد که مشکل آلودگی هوا در دو زمان خاص از سال بروز می‌کند:

1. فصل بهار: در بهار، گرد و غبار از تالاب‌های اطراف وارد تهران می‌شود. من یک بار کارشناس سازمان فائو را فرستادم تا به تالاب صالح‌آباد بین قزوین و البرز سر بزند. در گذشته، این تالاب زهکشی شده و به زمین کشاورزی تبدیل شده بود. بعد از زهکشی، آب به آنجا وارد نشد و تالاب خشک شد. وقتی کارشناس سازمان فائو به این منطقه رفت، به من گفت: «من اصلاً باور نمی‌کنم که چنین تالابی در کنار یک شهر 8 میلیون نفری (تهران و کرج) رها شده باشد!»

تسنیم: موضوع تالاب صالِح‌آباد، فرمودید که پروژه احیای تالاب با جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب شروع شد، اما بعداً رها شد. چرا چنین پروژه‌های حیاتی فراموش می‌شوند و چه کسی پاسخگو است؟ با توجه به افزایش تعداد روزهای تعطیل به دلیل گرد و غبار ناشی از این تالاب خشک، راه‌حل سریع و عملیاتی برای احیای این تالاب‌ها چیست؟ آیا امکان بازگرداندن این تالاب‌ها به چرخه طبیعی وجود دارد؟ آیا اقداماتی مثل استفاده از آب فاضلاب یا برنامه‌های مشابه برای سایر تالاب‌های ایران هم قابل اجرا هستند؟

تجریشی: برای حل مشکل گرد و غبار که در روزهای خاص باعث تعطیلی تهران می‌شود، باید تالاب‌ها احیا شوند. این موضوع حتی در دوران فرمانداری آقای جمالی (که بعدها استاندار قزوین شد) مطرح شده بود. بودجه‌ای برای احیای این تالاب‌ها و جمع‌آوری فاضلاب‌های مسکن مهر و فاضلاب‌های صنعتی اختصاص داده شد تا آب مورد نیاز به تالاب‌ها بازگردانده شود و پوشش گیاهی در این مناطق دوباره رشد کند. متأسفانه این پروژه‌ها به فراموشی سپرده شد و نه استان قزوین پیگیری کرد و نه تهران. نتیجه این است که در سال‌های گذشته، به ویژه سه روز اخیر، تهران تعطیل شده است. حتی اگر تعطیل هم نمی‌کردیم، هوا همچنان پر از گرد و غبار بود.

مشکلی به نام «اوزون» در تابستان / اعزام تیم‌هایی از دانشگاه شریف به آلمان برای رفع مشکل دستگاه‌های اندازه‌گیری

2. تابستان: در تابستان، مشکل دیگری به نام «اوزون» به وجود می‌آید. ازن یک گاز خطرناک و شفاف است که اثرات آن قابل مشاهده نیست. ولی اگر دقت کرده باشید، در مردادماه بسیاری از برگ‌های گل‌ها و گیاهان قهوه‌ای و خشک می‌شوند. این اثرات اوزون است. این گاز به پوست انسان برخورد کند، می‌تواند موجب مشکلات جدی مانند سرطان شود.

در گذشته، زمانی که خانم دکتر انصاری مدیر سازمان محیط زیست بودند، به ایشان گفتم که باید مطمئن شویم دستگاه‌های رصد آلودگی دقیق عمل می‌کنند. ایشان تأیید کردند که دستگاه‌های موجود در حال کار هستند. آقای طاهری که در آن زمان مسئول کنترل آلودگی هوا در شهرداری بود و اکنون مسئول این حوزه در سازمان محیط زیست است، به ما کمک کرد تا داده‌های مربوط به ازن و ذرات معلق را تهیه کنیم. وقتی بررسی‌ها انجام شد، متوجه شدیم که دستگاه‌ها درست کار نمی‌کنند. داده‌ها نشان دادند که در زمستان ازن بیشتر از تابستان است، در حالی که این دقیقا برعکس چیزی است که باید باشد. در نهایت، متوجه شدیم که دستگاه‌های اندازه‌گیری ازن مشکل دارند و اطلاعات نادرستی ارائه می‌دهند. برای رفع این مشکل، جلسه‌ای با دانشگاه شریف برگزار کردیم. به دلیل عدم وجود تجربه در این زمینه در داخل کشور، تیم‌هایی از دانشگاه شریف به آلمان رفتند تا فناوری‌های لازم را دریافت کنند و دستگاه‌های جدید وارد کشور شد. پس از واردات این تجهیزات، رصد دقیق‌تری از آلودگی هوا آغاز شد.

در مورد دستگاه‌های رصد آلودگی، ما متوجه شدیم که اگرچه در سال‌های جدید به‌طور دقیق نمی‌دانم عددی که به شما می‌گویم مربوط به کدام سال است، اما به‌طور کلی در آن زمان، ما باید شهر را در بازه‌هایی که در حال حاضر تعطیل می‌کنیم، تعطیل می‌کردیم. این موضوع مربوط به بازه زمانی از اواخر تیر تا اواخر مرداد است، زمانی که در آن دوره داده‌های موجود به ما نشان می‌داد که میزان اوزون در لایه زیرین به حد مجاز بیشتر از حد طبیعی است. در حالی که آسمان به نظر آبی و بدون مشکل است، اما مقدار اوزون بسیار بالا است. این مشکل نه تنها در کشور ما، بلکه در کشورهای اروپایی نیز وجود دارد. برای مثال، اگر به یاد داشته باشید، مدتی پیش فولکس واگن در آمریکا دستکاری‌هایی در سیستم معاینه فنی انجام داده بود که باعث می‌شد آلاینده‌هایی مانند اوزون در هوا تولید شوند. امروز، اروپا یکی از بزرگ‌ترین مشکلات خود را تولید اوزون می‌داند و به همین دلیل آلاینده‌های معلق در هوا در اروپا دیگر در اولویت قرار ندارند.

ما جلوی ساخت و ورود موتورهای دیزلی به شهر را گرفتیم

ما هم متوجه شدیم که در تابستان مشکل اصلی ما اوزون است. به یاد دارم که در سال 1397 ایران خودرو مبلغ 500 میلیارد تومان برای تولید موتور دیزل سرمایه‌گذاری کرده بود و درخواست داشتند که اجازه بدهیم موتورهای دیزل تولید شوند. آنها وعده داده بودند که این موتورها را به داخل شهر نیاورند و تنها در خارج از شهر استفاده کنند. این درخواست رد شد و ما در همان زمان مصوبه‌ای از هیئت وزیران گرفتیم که هیچ‌گاه در داخل کشور تولید موتور دیزل مجاز نباشد. این مصوبه، در واقع باعث شد که ما از اروپا پیشی بگیریم.

اما همچنان سوال اینجاست که چگونه می‌توانیم مشکل اوزون را در تابستان حل کنیم؟ این مشکل ناشی از واکنش‌های ثانویه‌ای است که از بخاراتی که از سوخت‌ها و منابع دیگر به هوا می‌روند، ایجاد می‌شود. این گازها هنگامی که تحت تاثیر نور آفتاب قرار می‌گیرند، باعث تولید اوزون در لایه زیرین جو می‌شوند. برای حل این مشکل، نیاز داریم تا گازهای آلاینده را به‌طور موثری کاهش دهیم. در این راستا، مطالعاتی در مورد این فرآیندها انجام داده‌ایم و متوجه شدیم که در زمستان مشکل به طور متفاوتی بروز می‌کند. در زمستان، وضعیت متفاوت است. در آن زمان، وقتی از قم به تهران می‌آییم، لایه‌ای از آلاینده‌ها در ارتفاعاتی مانند 1700 تا 1800 متر به‌وضوح قابل مشاهده است. این لایه آلاینده‌ها باعث می‌شود که در سطح زمین، ذرات معلق زیادی ایجاد شود که به‌طور مستقیم بر سلامت انسان‌ها تاثیر می‌گذارد. در این شرایط، در حقیقت تهران یک لایه آلوده در نزدیکی سطح زمین دارد که باعث می‌شود هر اتفاقی که در سطح زمین می‌افتد، به‌راحتی به این لایه برخورد کند و سپس مجدداً به پایین باز گردد. این مشکل باعث می‌شود که در زمستان ذرات معلق بیشتری در هوا وجود داشته باشد.

آثار آلودگی تهران همین حالا هم در افراد به وضوح قابل مشاهده است

در زمستان، مشکل ما بیشتر به ذرات معلق 2.5 میکرونی مربوط است. این ذرات به‌راحتی وارد بدن انسان می‌شوند و می‌توانند مشکلات جدی مانند سرطان، سردرد و بیماری‌های عصبی را ایجاد کنند. تحقیقات انجام‌شده در بیمارستان‌های غرب تهران نشان داده‌اند که این آثار در حال حاضر به‌وضوح در بیماران مشاهده می‌شود. بسیاری از این افراد با مشکلات تنفسی و بیماری‌های عصبی مواجه هستند که به‌طور مستقیم به آلودگی هوا مربوط می‌شود. به همین دلیل، لازم است که ما تدابیر جدی برای کاهش ذرات معلق در هوا اتخاذ کنیم.

تسنیم: چه راه‌حلی برای این مشکل در زمستان وجود دارد؟ در صحبت‌هایتان به اهمیت پایش دقیق گاز اوزون و تجهیز دستگاه‌های اندازه‌گیری اشاره کردید. به نظر شما، چالش اصلی در تأمین تجهیزات دقیق و به‌روز چیست؟ آیا مشکل بودجه است یا عدم تخصص فنی؟ همچنین تجربه همکاری دانشگاه شریف و رفتن تیم‌های علمی به آلمان نشان داده که دانشگاه‌ها می‌توانند نقش مؤثری داشته باشند. به نظر شما، چطور می‌توان از ظرفیت دانشگاه‌ها در مدیریت آلودگی هوا به طور سیستماتیک‌تر بهره‌برداری کرد؟

تجریشی: یکی از پیشنهاداتی که در این زمینه وجود دارد، تبدیل اتوبوس‌ها به مدل‌های گازی یا نصب فیلترهای کارآمد است. در این راستا، یکی از مهم‌ترین اقدامات ممکن، خارج کردن موتور سیکلت‌ها از داخل شهر تهران است. به‌طور مثال، موتور سیکلت‌های سی جی 1250، معادل تولید آلودگی 11 پیکان هستند. به‌عبارت دیگر، هر پیکانی که اسقاط نمی‌شود و همچنان در حال تردد است، به اندازه 10 ماشین یورو 4 آلودگی تولید می‌کند. بنابراین، برای کاهش آلودگی هوای تهران، این مسئله باید در اولویت قرار گیرد.

ما در مطالعاتی که انجام دادیم، مشخص شد که این اقدامات می‌توانند تاثیرات زیادی بر کاهش آلودگی هوا داشته باشند. در حقیقت، بسیاری از این اقدامات ممکن است به هزینه‌های زیادی نیاز داشته باشند، اما از نظر سلامتی، هزینه‌های غیرقابل‌قبولی برای عدم اجرای این برنامه‌ها وجود خواهد داشت. در یک مطالعه‌ای که توسط اتاق فکر محیط زیست و تغییر اقلیم فرهنگستان علوم انجام شد، بررسی‌هایی انجام گرفت که نتایج آن به‌وضوح نشان داد که ما باید اقدامات گسترده‌ای را برای بهبود وضعیت محیط زیست و سلامت عمومی انجام دهیم.

تاکید رئیس فعلی دانشگاه تربیت مدرس بر اقدامات اجرایی برای آلودگی هوا

در نهایت، در این مطالعات و در بازنگری‌هایی که توسط تیم‌های مختلف انجام شد، توصیه‌هایی برای سیاست‌گذاری ارائه گردید. آقای دکتر حجت، که در حال حاضر رئیس دانشگاه تربیت مدرس است و سابقه‌ای در مسئولیت‌های مختلف در حوزه آلودگی هوای تهران و سایر شهرها دارد، بر لزوم بازنگری این مطالعات و تهیه پیشنهادات سیاست‌گذارانه تاکید داشت. این توصیه‌ها شامل اقدامات اجرایی و نظارتی برای کاهش آلودگی و مقابله با خطرات ناشی از آن است. به‌عنوان نمونه، این اقدامات شامل کاهش تولید آلاینده‌ها، بهبود سیستم حمل‌ونقل عمومی، و ایجاد فیلترهای مناسب برای کاهش ذرات معلق می‌شود.

تسنیم: این پروژه کلان دانشگاهی به 13 دانشگاه کشور سپرده شده بود نام افرادی که در این پروژه همکاری داشتند را بگویید.

تجریشی: این پروژه‌ها توسط گروهی از دانشمندان و پژوهشگران دانشگاه‌های مختلف در کلان‌شهرهای ایران از جمله تهران، اصفهان، کرج، تبریز، شیراز، و سایر مناطق انجام شده است. برخی از افراد و دانشگاه‌های همکاری کننده به شرح زیر است:

آقای دکتر حجت: مسئول تحقیقات و گزارش‌های سیاست‌گذاری برای شهر تهران

آقای دکتر اوحدی: مسئول همکاری‌های علمی برای شهر کرج

خانم دکتر خازنی: استاد دانشگاه تبریز

آقای دکتر احمدی‌کیا: عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان

آقای دکتر کریمی: استاد دانشگاه شیراز

آقای دکتر طالعی: عضو هیئت علمی دانشگاه علم و صنعت

آقای دکتر رمضانیان: عضو هیئت علمی دانشگاه امیرکبیر

آقای دکتر غیاثی‌نژاد و دکتر سیادت موسوی: همکاری با دانشگاه علم و صنعت برای بررسی وضعیت آلودگی در اراک

آقای دکتر سلیمانی: پژوهشگر در رابطه با شهر قم

به‌طور کلی این افراد و دانشگاه‌ها در قالب 13 دانشگاه و 13 منطقه مختلف در این پروژه‌ها همکاری می‌کردند. در یکی از مراحل اجرایی، این افراد توسط دکتر ناصری، هماهنگ‌کننده مجری، مدیریت شده‌اند و به ایشان گزارشی در مورد پروژه‌ها داده شده است. در سال 1402، گزارشی برای سیاست‌گذاری و تحلیل وضعیت آلودگی هوا در تهران به دکتر حجت ارجاع داده شد و نکات جدیدی از این گزارش استخراج شده است. در این گزارش، به موضوعات مهمی همچون آلودگی‌های ناشی از دوده سیاه و سایر آلاینده‌ها اشاره شده است. نکته قابل توجهی که در اینجا مطرح شده، این است که دولت با وجود بحران مالی، همچنان اقدام به سرمایه‌گذاری‌های عظیم در پروژه‌های نفت و انرژی کرده است. در این راستا، اختصاص 1.2 میلیارد دلار برای ساخت پالایشگاه جدید در کشور، به نوعی نشان‌دهنده تناقض در تصمیم‌گیری‌های مالی است. این مبلغ قابل توجه، در حالی صرف پروژه‌های کلان انرژی می‌شود، که در عین حال نگرانی‌هایی در مورد کمبود منابع مالی برای پروژه‌های محیط‌زیستی و کاهش آلودگی هوا وجود دارد.

تسنیم: برای جلوگیری از بحران‌های آلودگی هوا در آینده، چه استراتژی‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت باید پیاده‌سازی شوند؟ چگونه می‌توان برنامه‌های محیط‌زیستی و حمل‌ونقل عمومی را به‌گونه‌ای هم‌راستا کرد که در عین کاهش آلودگی، به توسعه شهری نیز کمک کنند؟

تجریشی: ما باید از تولید ذرات معلق زیاد جلوگیری کنیم. در زمستان، موضوع اصلی من ذرات 2.5 میکرون است. این ذرات، زمانی که در هوا معلق می‌شوند، وارد بدن انسان شده و باعث بروز مشکلات جدی مانند سرطان، سردرد و بیماری‌های عصبی می‌گردند. این مسأله دیگر یک تصور خیالی نیست، بلکه واقعیتی است که در مطالعات به‌وضوح به آن پرداخته شده است. در این مطالعات، هزینه اقتصادی ناشی از آلودگی هوا نیز محاسبه شده است. به‌عبارت دیگر، اگر به این موضوع توجه نکنیم، چه خسارات مالی و جانی جبران‌ناپذیری خواهیم داشت. این مطالعات نشان داده‌اند که برای کاهش آلودگی هوا باید اقداماتی نظیر تبدیل اتوبوس‌ها به سوخت‌های گازی و حذف موتورسیکلت‌های آلاینده انجام شود.

در این پژوهش دانشگاهی صورت گرفته، به‌طور مشخص زمان‌بندی‌های اجرایی برای این اقدامات تعیین شده است. بسیاری از این اقدامات نسبت به هزینه‌های مربوط به سلامت افراد بسیار کم‌هزینه‌تر هستند. مطالعه‌ای که من به‌عنوان مسئول اتاق فکر محیط‌زیست و تغییر اقلیم فرهنگستان علوم انجام دادم، نشان می‌دهد که این اقدامات نیاز به بازنگری و تقویت دارند. بعد از این مطالعه، با آقای دکتر حجت در این زمینه مشورت کردیم و از او خواستیم که این مطالعات را با تیم‌های همانند بازنگری و توسعه دهند.

ما در این مطالعات به‌طور مشخص تعیین نکردیم که چه کسی مسئول چه اقدامی باشد، بلکه بر این تأکید داشتیم که مسئولیت‌ها باید به‌طور کلی روشن شوند. به عنوان مثال، آقای دکتر حجت که زمانی مسئول آلودگی هوای تهران بود، باید به‌طور مستقیم در این زمینه فعالیت کند. همچنین، مسئولان دیگر در شهرهای مختلف مانند تبریز، شیراز، کرمانشاه، اصفهان و اهواز نیز باید وارد عمل شوند. تمامی شهرداری‌ها و مسئولان حمل‌ونقل شهری موظف هستند که این استانداردها را رعایت کنند.

در تهران 500 اتوبوس بدون پلاک در حال تردد هستند

در تهران، حدود 500 اتوبوس بدون پلاک در حال تردد هستند. زمانی که از مسئولین خواسته می‌شود پلاک‌گذاری کنند، به دلیل نقص فنی در برخی خودروها پاسخ می‌دهند که مجوز این خودروها به دلیل استاندارد نبودن صادر نمی‌شود. اما سوال این است که چرا مجوزهایی برای این خودروها صادر شده است؟ اگر این استانداردها رعایت نمی‌شود، چرا همچنان اجازه داده می‌شود که این خودروها در سطح شهر تردد کنند؟ تمام شهرداری‌ها و اتوبوس‌ها موظف به رعایت این استانداردها هستند.

تسنیم: توجه به پیشنهادات موجود، چرا کاهش تردد خودروها به‌ویژه در فصل زمستان می‌تواند راه‌حل موثری برای کاهش آلودگی هوا باشد؟ با توجه به آمارهای موجود، اگر تردد خودروها در تهران کاهش یابد، چه تأثیری بر وضعیت آلودگی هوا و هزینه‌های بهداشتی خواهد داشت؟

تجریشی: در فصل زمستان، یکی از راه‌حل‌های اصلی برای کاهش آلودگی هوا، کاهش تردد خودروهاست. به‌ویژه اگر از خودروهای برقی استفاده کنیم، زیرا بخش زیادی از ذرات معلق که در هوا پراکنده می‌شوند، ناشی از لاستیک‌ها و موتورهایی است که در خیابان‌ها حرکت می‌کنند. باید سوخت‌های مصرفی را بهبود دهیم. به‌عنوان مثال، در حال حاضر میزان آلایندگی سوخت‌ها به 700 میلی‌گرم در لیتر رسیده است، در حالی که هدف ما این است که این میزان را در خارج از شهر به 250 میلی‌گرم کاهش دهیم و در داخل شهر نیز این مقدار را پایین‌تر بیاوریم. برای این منظور، ما با وزارتخانه‌های ذی‌ربط توافق کرده‌ایم و 160 نقطه در کشور برای توزیع سوخت استاندارد تعیین کرده‌ایم. این تعداد اکنون به بیش از 500 نقطه رسیده است. در صورتی که این اقدامات صورت نمی‌گرفت، حدود 40 درصد از سوخت تولیدی در کشور هدر می‌رفت. این تغییرات می‌تواند به‌طور چشمگیری در کاهش آلودگی ناشی از سوخت‌های غیر استاندارد کمک کند. در ضمن، تردد کامیون‌ها و وسایل نقلیه در اطراف تهران باید کنترل شود یا این که این خودروها باید از سوخت استاندارد استفاده کنند.

برای مثال، در تهران، کاهش تردد خودروها در ایام سرد سال می‌تواند به کاهش آلودگی هوا کمک کند. اما اگر تردد کامیون‌ها و سایر وسایل نقلیه در اطراف تهران و داخل آن کاهش نیابد، وضعیت بهبود نخواهد یافت. برای رفع این مشکل، باید اقداماتی برای کاهش تردد خودروها در اطراف تهران و همچنین تأمین سوخت استاندارد برای تمامی وسایل نقلیه انجام شود. ما باید تردد در داخل تهران را کاهش دهیم، گسترش مترو را ادامه دهیم و به سوخت‌های پاک توجه بیشتری داشته باشیم. ما حساب کرده‌ایم که اگر مصرف سوخت در تهران کاهش یابد، می‌توانیم از این صرفه‌جویی‌ها برای سرمایه‌گذاری در پروژه‌های دیگر استفاده کنیم و نیازی به پالایشگاه‌های اضافی نخواهیم داشت.

با تحقیقات صورت گرفته ظرف 4 سال شاهد بهبود وضع آلودگی هوا خواهیم بود

به جای اینکه به توسعه جاده‌ها و ساخت‌وسازهای بیشتر توجه کنیم، که باعث افزایش استفاده از خودروها می‌شود، باید به‌سمت کاهش تردد خودروها، به‌ویژه موتورسیکلت‌ها و خودروهای شخصی، حرکت کنیم. در عین حال، باید به گسترش سیستم حمل‌ونقل عمومی، به‌ویژه مترو، سرعت بخشیده و از استفاده از خودروهای برقی که تأثیر زیادی در کاهش آلودگی ندارند، بکاهیم. من اطمینان دارم که با این اقدامات، ظرف 3 تا 4 سال آینده شاهد بهبود قابل‌توجهی در وضعیت آلودگی هوا خواهیم بود.

تسنیم: در نهایت، با توجه به تغییر دولت‌ها و وضعیت کنونی، آیا امیدی دارید که این مسائل در دولت آقای پزشکان به سرانجام برسد؟

تجریشی: بسیاری از افراد در حال صحبت کردن درباره این چالش‌ها هستند، اما هیچ اقدام عملی به‌نظر نمی‌رسد. من در گفتگویی که با آقای دکتر ظریف داشتم، به او گفتم که عمر یک دولت فقط چهار سال است و در این مدت، اگر دولت‌ها چهار اقدام اساسی برای مردم انجام دهند تا مردم احساس کنند که دغدغه‌هایشان جدی گرفته شده، می‌توان به تغییرات مثبت امیدوار بود.

شما نمی‌توانید همانطور که در ارومیه عمل کردید، به‌عنوان دولت و شورا و دیگر نهادها، برای حل مسائل اقدام کنید؟ در ارومیه به جای اینکه موضوع به نهادی بسپارید، یک نهاد مستقل ایجاد کردید تا کارها را پیش ببرد. حالا همین پیشنهاد مکتوب را من به دولت داده‌ام، اما متاسفانه به نظر می‌رسد که هنوز هیچ اقدامی در این زمینه صورت نگرفته است. مسأله اینجاست که بسیاری از مشکلات و مسائلی که امروز با آن مواجه‌ایم، به همین مسأله برمی‌گردد. فعلاً فقط قول رایزنی داده شده، ولی هیچ اتفاقی نیفتاده است.

من توصیه‌ام این است که شما هر مسأله‌ای را باید به یک مطالبه مردمی تبدیل کنید. هر مشکلی که امروز در سطح جامعه وجود دارد، هرکدام یک ریشه دارند. مثلاً من یادم می‌آید که مدتی در زمینه فاضلاب جنوب تهران کار می‌کردم و موضوع آلودگی سبزی‌ها که از فاضلاب خام استفاده می‌کردند مطرح بود. من به جلسات مختلف شورای امنیت ملی و جاهای دیگر رفتم و این مسأله را بیان کردم. چیزی که در آنجا مطرح می‌شد این بود که مسائل فقط فنی نیستند. یعنی وقتی شما نمی‌توانید مشکل را حل کنید، نباید فقط از زاویه اجتماعی به آن نگاه کنید. باید این موضوع با دقت و ظرافت در جامعه مطرح شود.

معضل آلودگی هوا باید یک مطالبه مردمی شود

موضوع باید به‌گونه‌ای در جامعه جا بیفتد که مردم بدانند که راهکارها موجود است و مسئله قابل حل است. البته نمی‌گویم که فقط یک راهکار وجود دارد، بلکه ابزار حل مشکل هم در اختیار ما است و منابع مالی نیز برای اجرای آن‌ها فراهم است، اما مسأله اصلی این است که این مشکلات باید به یک مطالبه عمومی تبدیل شود. چرا که یکی از دلایل مهم در بحران آلودگی هوا این است که مردم این مسأله را پذیرفته‌اند و دیگر برای آن واکنشی نشان نمی‌دهند. اگر مردم بدانند که چه فجایعی ممکن است برای نسل‌های بعدی اتفاق بیفتد، بدون شک برای حل این مسائل هم تلاش بیشتری خواهند کرد.

یکی از پیشنهادهای من این است که باید هماهنگی میان نهادهای مختلف صورت بگیرد. برای مثال در جلسه‌ای که درباره پسماند داشتیم، از هر دستگاه پرسیدیم چه اقداماتی انجام داده‌اند. وقتی از صداوسیما سوال کردیم، جوابی جالب دریافت کردیم. آنها به ما گفتند: "ما خوب رصد می‌کنیم، از مردم هم نظر خواهی می‌کنیم، اما به این نتیجه رسیده‌ایم که دولت هیچ برنامه‌ای ندارد و هیچ اراده‌ای برای حل این مشکلات وجود ندارد." اگر این مسأله را در رسانه‌ها مطرح کنیم، قطعاً مردم واکنش نشان خواهند داد و خواهند گفت که چرا دولت هیچ اقدامی نکرده است؟

بنابراین پیش از انجام هرگونه اقدام، باید شهرداری و دولت آمادگی لازم را برای اجرای طرح‌ها و تأمین بودجه داشته باشند. پس از این مرحله، رسانه‌ها باید وارد عمل شوند و این مسأله به یک مطالبه عمومی تبدیل شود. متأسفانه در حال حاضر، منابع مالی موجود هستند، اما در مسیرهای نادرست هزینه می‌شوند. برای نمونه، بودجه‌ای که صرف واردات تاکسی‌های برقی شده، هیچ کمکی به حل مشکل آلودگی هوا نکرده است. اگر این بودجه برای واردات اتوبوس‌ها یا موتورسیکلت‌های برقی هزینه می‌شد، می‌توانست تأثیر زیادی بر کاهش آلودگی هوا داشته باشد. چرا به جای واردات تاکسی‌های برقی، به موتورسیکلت‌های برقی توجه نکردند؟ این گونه تصمیمات می‌تواند در راستای کاهش آلودگی هوا گام مؤثری بردارد.

تسنیم: اگر بودجه‌های اختصاصی برای حل مشکلات آلودگی هوا در بودجه‌های سالانه دیده نشود، چه پیامدهایی برای مدیریت آلودگی هوا و بهبود وضعیت زیست‌محیطی خواهد داشت؟

تجریشی: من در سال 1401 نامه‌ای به آقای اژه‌ای نوشتم و در آن به وضعیت بد آلودگی هوا اشاره کردم. این نامه به‌طور خاص اشاره به این داشت که شرایط آلودگی هوای امسال از سال گذشته بسیار بدتر شده است. در این نامه، تاکید کردم که قوه قضائیه باید از سلامت مردم دفاع کند و وارد بازی‌های سیاسی نشود. چرا که تبدیل این مسائل به اختلافات سیاسی نه تنها به حل مشکلات نمی‌انجامد، بلکه باعث بدتر شدن شرایط نیز می‌شود. وقتی سیاست‌مداران به‌جای حل مشکلات به دامن زدن به آن می‌پردازند، هیچ پیشرفتی در حل مسائل زیست‌محیطی نخواهیم دید.

تحقیقات و مطالعاتی که به اسناد خشک تبدیل شد!

از سوی دیگر، وقتی شما به بودجه‌های سالانه نگاه کنید، ردپای بودجه‌های اختصاصی برای حل مشکلات آلودگی هوا را نخواهید دید. حتی در زمینه گردوغبار که یکی دیگر از معضلات کشور است، ما مطالعه‌ای انجام دادیم و توانستیم کانون‌های تولید گردوغبار را شناسایی کنیم. این مطالعات نشان داد که کانون‌های تولید گردوغبار در برخی از مناطق خاص کشور وجود دارند که باید اقدامات ویژه‌ای برای کاهش تأثیرات آن‌ها صورت گیرد. در این مطالعه، حتی اقدامات مورد نیاز برای هر منطقه مشخص شد. به عنوان مثال، برای منطقه طبس و مشهد، اقدامات خاصی پیشنهاد شد. اما در عمل، هیچ یک از این مطالعات به اجرا در نیامد و نتایج آن تنها به اسناد خشک تبدیل شدند.

تسنیم: آقای دکتر تجریشی خیلی ممنونم از وقتی که در اختیار بنده و خبرگزاری تسنیم گذاشتید.

تجریشی: من از شما ممنونم بابت پیگیری این مساله مهم در کشور.