فرصت از دست رفته همکاری با تهران

ترامپ، برجام را «بدترین توافق تاریخ» خوانده بود. اما منتقدان اقدام او می گویند که این عقب نشینی، ایران را بر آن داشت که برنامه هسته ای خود را تسریع کند. پیشرفت ایران برخی از مقامات اسرائیلی را نگران کرده است و آنها ادعا می‌کنند که آنها باید از لحظه کنونی استفاده کنند. مقامات آمریکایی تخمین می زنند که ایران ممکن است ظرف چند هفته بتواند از نقطه گریز هسته ای عبور کند؛ اگرچه آنها معتقدند ساخت یک سیستم قابل استفاده می‌تواند 6ماه یا بیشتر طول بکشد.

بنجامین جی رودز، معاون مشاور امنیت ملی در دولت اوباما که نقش مهمی در پیشبرد این توافق داشت، گفت: «من فکر می کنم بدیهی است که تصمیم خروج از توافق هسته ای، که ایران به آن پایبند بود، هم موانع برنامه هسته ای ایران را از میان برداشت و هم هرگونه انگیزه ای را برای ایران در جهت حرکت در مسیری غیر از یک خط تقابلی تر و سخت تر از بین برد.» رودز افزود: «مسیر روابط ایران و آمریکا پس از شکست توافق هسته ای به این معناست که ایران هیچ گشایشی برای دیپلماسی با ایالات متحده ندارد. این برای شما چاره ای جز درگیری باقی نمی‌گذارد.» وی خاطرنشان کرد که ایالات متحده تلاش کرد تا این توافق را احیا کند اما موفق نشد. رودز از این مساله که دولت بایدن زودتر و جدی تر این مسیر را آغاز نکرد، انتقاد کرد.

یک مقام غربی که در مذاکرات نقش داشت، مدعی شد که اگر ایران در دهه گذشته با موفقیت بیشتری در اقتصاد جهانی ادغام می شد، ممکن بود تلاش می کرد تا از حمله حماس به اسرائیل جلوگیری کند. البته مقامات ایران بارها اعلام کرده اند که از حمله حماس هیچ‌گونه اطلاعی نداشتند. اما بسیاری از محافظه‌کاران به خاطر خروج آقای ترامپ از توافق، که به عقیده آنها از ابتدا اشتباه بوده، عذرخواهی نمی کنند. آنها مدعی هستند که این توافق دست ایران را برای اقداماتش در منطقه بازتر کرده بود و برخی منابع را در اختیار این کشور قرار می داد. بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل، که استدلال های مشابهی داشت، تصمیم ترامپ برای خروج را ستایش کرد و آن را «یک حرکت تاریخی» خواند. در این هفته، برخی محافظه کاران همچنین خاطرنشان کردند که این توافق شامل محدودیت‌های معنی داری برای توسعه موشک هایی که هفته گذشته از سوی ایران به سمت اسرائیل شلیک شده، نبوده است.

اندرو مک کارتی، تحلیلگر حقوقی محافظه کار، هفته گذشته برای نشنال ریویو نوشت: «باراک اوباما، رئیس جمهور سابق و جو بایدن، معاون رئیس جمهور وقت آمریکا، با علم به اینکه ایران در حال افزایش توسعه موشک های بالستیک است، این توافق را طراحی کردند، اما با تمرکز بر فعالیت های هسته ای تهران، مانع از آن نشدند.» وی مدعی شد که ایران این موشک ها را به گروه‌های نیابتی خود از جمله حزب الله لبنان و سایرین در یمن، عراق و سوریه داده است. ایران بارها چنین مساله‌ای را تکذیب کرده است.

مقامات دولت اوباما استدلال کرده اند که بهترین توافق موجود را به دست آورده اند و ایران با محدودیت‌های همزمان هسته ای و موشکی موافقت نمی کرد. همچنین استراتژی ترامپ مبنی بر «فشار حداکثری» مبتنی بر تحریم علیه ایران موفق به توقف برنامه موشکی این کشور نشد. اوباما گفت که هدف او یافتن جایگزینی برای احتمال درگیر شدن بوده است. در آن زمان، مقامات اسرائیلی از جمله نتانیاهو، که در آن زمان یک دوره نخست‌وزیری را برعهده داشت - هشدار می دادند که ممکن است حملات هوایی برای از بین بردن تاسیسات هسته ای ایران انجام دهند. در سال 2013، اوباما به انتخاب حسن روحانی، با آغاز مذاکرات با تهران برای اعمال محدودیت بر برنامه هسته‌ای آن پاسخ داد. در مقابل، گفته شده بود که ایران از تحریم های سخت آمریکا و اروپا بر اقتصاد خود رهایی خواهد یافت.

این معامله هرگز قرار نبود درمان همه چیز باشد. اوباما مدعی بود که هدف از این توافق، محدود کردن تحقیق و توسعه هسته ای ایران در جهت به تعویق انداختن توانایی این کشور برای ساخت بمب هسته ای حداقل یک دهه است و نه چیزی بیشتر از آن. اما برای بسیاری از حامیان توافق، برجام چیزی هیجان انگیزتر را ارائه کرد: این احتمال وجود داشت که ایران و غرب ممکن است شروع به حرکت برای همزیستی مسالمت آمیز کنند و شاید حتی به همکاری با یکدیگر روی بیاورند.

برخی، از جمله جان کری، وزیر امور خارجه آمریکا، مذاکره کننده ارشد توافق هسته ای، امیدوار بودند که این توافق روابط ایران با غرب را بهتر کند. اما جمهوری‌خواهان در واشنگتن اصرار داشتند که توافق باید سخت تر باشد و به هر حال نمی‌توان به ایران برای اجرای آن اعتماد کرد. در ماه مه 2018، ترامپ با نادیده گرفتن توصیه بسیاری از مقامات ارشد امنیت ملی خود و این واقعیت که ناظران بین‌المللی دریافته بودند که ایران به مفاد آن پایبند بوده است، اعلام کرد که ایالات متحده دیگر به این توافق پایبند نخواهد بود. او سپس مجموعه‌ای از تحریم‌های اقتصادی جدید را علیه ایران اعمال کرد.

تصمیم دونالد ترامپ، خشم مقامات ایران را برانگیخت که گفتند این مساله، هشدارهای دیرینه آنها را مبنی بر اینکه ایالات متحده و متحدانش غیرقابل اعتماد هستند، ثابت می‌کند. ایران شروع به تسریع برنامه هسته ای خود کرد، ذخایر اورانیوم بسیار غنی شده خود را افزایش داد و پیوسته به نقطه عبور از نقطه گریز نزدیک تر شد. در انتخابات ریاست جمهوری بعدی، ابراهیم رئیسی انتخاب شد. ایران همچنین نقش منطقه ای خود را در حمایت از جریان های مقاومت تقویت کرد.

اگرچه دولت ترامپ مدعی بود که ایران از میلیاردها دلار از دارایی های آزاد شده به واسطه توافق هسته ای، برای سرمایه گذاری در راستای سیاست های منطقه ای‌اش استفاده کرده، اما سیاست ترامپ در خروج از برجام و اعمال سیاست فشار حداکثری، هیچ تاثیر قابل توجهی بر حمایت ایران از نمایندگان خود نداشت. این مقام غربی درگیر در مذاکرات هسته ای دوران اوباما ادعا کرد که اگر ترامپ در توافق باقی می ماند، ایران به احتمال زیاد پول بیشتری را به گروه های نیابتی و برنامه موشکی خود اختصاص می‌داد، اما اضافه کرد که نمی‌توان با اطمینان گفت که امروز چگونه ممکن است اوضاع متفاوت باشد.

به گفته این مقام، آنچه غیرقابل انکار است، این است که برنامه هسته ای ایران در سال‌های پس از برهم زدن توافق توسط ترامپ، پیشرفت کرد و نیروهای نیابتی آن قوی تر شدند. محافظه‌کاران پاسخ می‌دهند که مقصر اغلب این مسائل شخص بایدن است، زیرا نتوانست محدودیت‌های اعمال شده توسط ترامپ بر فروش نفت ایران، به‌ویژه به چین را با شدت و حدت اعمال کند. فروش نفت ایران در دوره ریاست‌جمهوری بایدن افزایش یافته و دولت ایران را غنی کرده است.

تحلیلگران می‌گویند که مقامات دولت بایدن در برابر درخواست ها برای سرکوب تجارت در بازار سیاه مقاومت کرده اند و این اقدام تا حدی برای حفظ همکاری محدود ایران در موضوعاتی مانند تبادل زندانیان و مهار غیررسمی فعالیت هسته ای این کشور بوده است.

سوزان مالونی، معاون رئیس جمهور در موسسه بروکینگز و کارشناس مسائل ایران، گفت تردید دارد که بقای توافق هسته ای، بحران کنونی خاورمیانه را قابل کنترل تر می‌کرد. مالونی گفت، خروج ترامپ از توافق «پیامدهای فاجعه باری برای کنترل برنامه هسته ای ایران داشت، اما تاثیر قابل توجهی بر فعالیت های منطقه ای تهران یا رویکرد آن نسبت به اسرائیل و خاورمیانه نداشت.» مالونی گفت، پیش فرض این بود که ایران «مزایای همکاری با غرب را به اندازه ای جذاب می یابد که مشکلات خارجی خود را کنار بگذارد و ادغام بیشتر با اقتصاد بین‌الملل به سیاستمداران لیبرال تر قدرت می‌دهد. البته این همیشه یک توهم و غیرواقعی بود.» با این حال رویارویی ایران با اسرائیل پایان می یابد و بحث بر سر توافق هسته ای احتمالا تمام نشده است. در هفته های اخیر، مسعود پزشکیان، رئیس جمهور جدید ایران، از آمادگی خود برای احیای مذاکرات با هدف بازگرداندن توافق خبر داد.

• ترس ترامپ از ترور شدن توسط ایران
• بایدن: سر حرف خودم هستم
• مقامات دولت قبلی آمریکا: ایران بدون توافق تکمیلی انتظار رفع تحریم نداشته باشد
• ادعای عجیب نیویورک تایمز: ترامپ انتقام گلوبال هاوک را گرفت
• قمار ترامپ بر سر تحریم‌های ایران