مدیریت مساجد نیازمند سند راهبردی است

هنر و ارتباطات، نشست بیست‌و‌سوم از مجموعه پیش‌نشست‌های همایش ملی «مسجد و نظم اجتماعی در ایران» با عنوان «مدیریت مسجد در ایران» سه‌شنبه 30 مرداد 1402 با حضور حجت‌الاسلام حمیدرضا ارباب‌سلیمانی مشاور وزیر فرهنگ و دبیر شورای اقامه نماز وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد. در ابتدای این نشست قاسم زائری، رئیس پژوهشگاه درخصوص فعالیت‌های صورت‌گرفته برای همایش ملی مسجد و نظم اجتماعی اظهار داشت: پیرو راهبرد وزیر محترم در خصوص بحث نهضت بازگشت به مسجد و در تدارک برگزاری همایش ملی مسجد و نظم اجتماعی در ایران، سلسله نشست‌ها و جلسه شورای سیاستگذاری برگزار شده است. در جلسات برگزارشده نهاد‌های اصلی متولی مسجد حضور داشتند و از پوستر همایش نیز با حضور وزیر رونمایی شد. همایش در اسفندماه برگزار خواهد شد و امیدواریم که پژوهشگران حوزه علوم اجتماعی، سیاستگذاری فرهنگی، مدیریت فرهنگی، حوزه رسانه و ارتباطات مشارکت کنند. هدف این است که از پنج محور اصلی در امور مسجد گره‌گشایی شود و در بازگشت به مسجد و احیاء جایگاه و منزلت مسجد اقدامی صورت گیرد. شعار اصلی همایش «مسجد اجتماعی» است که هدف از آن بررسی جایگاه اجتماعی مسجد در گذشته جامعه ایران و در مقاطع مهمی مانند دهه 60 و حتی تا میانه دهه 70 است. در حالی که از اواخر دهه 70با افول جایگاه مسجد روبه‌رو هستیم که به دلایلی مانند برخی سیاستگذاری‌های ساختاری صورت گرفته است.

رئیس پژوهشگاه در ادامه افزود: یکی از بحث‌های مهم در این زمینه بحث مدیریت مسجد است که یا در سطح کلان است که منظور سیاستگذاری حوزه مسجد و نهاد‌های متولی منظور است، یا در سطح مدیریت داخلی مسجد است که بدانیم سازوکار‌های داخلی مسجد چگونه عمل می‌کنند تا بتواند در جذب مخاطبان مسجد خصوصاً نوجوانان و جوانان و اتصال مسجد به مردم مؤثر باشد. در ادامه این نشست، حجت‌الاسلام ارباب سلیمانی ضمن تشکر از پژوهشگاه برای پرداختن به موضوع احیای نقش واقعی مساجد و کارکرد‌های آن بیان کرد: این بحث را در ایامی مطرح می‌کنیم که زائرین اربعین در راه هستند و جمعیت انبوهی در این حرکت تأثیرگذار جهانی در حال حرکت هستند. روز جهانی مسجد نیز هست؛ در سال 1969 دنیس مایکل روهان مسجدالاقصی را به آتش کشید و بخش‌هایی از مسجد آسیب دید و در واقع جرقه و آغازی برای حرکت‌های تروریستی بود. از جمله داعش که هزاران مسجد را در سوریه و عراق نابود کرد. این خط در کشور‌هایی مانند پاکستان و افغانستان نیز دنبال می‌شود که با مسجد به عنوان پایگاه سیاست بجنگند؛ بنابراین سازمان فرهنگ و ارتباطات روز به آتش‌کشیدن مسجد روز جهانی مسجد نام‌گذاری کرد.

ارباب سلیمانی، اولین نکته درباره مدیریت مسجد را مرتبط با مدیریت در زندگی بشر دانست و اشاره کرد: مدیریت یکی از مباحث مهم در زندگی بشر بوده است و از دورانی که تمدن‌های جهانی شکل می‌گرفت بحث برجسته و مهمی بود که چهار ویژگی مورد نظر دارد: برنامه‌ریزی، سازماندهی، رهبری و نظارت و کنترل. آنچه مهم است اینکه سه عنصر اساسی در این مباحث نقش‌آفرین است؛ علم و دانش، مهارت و هنر. مدیر موفق باید بتواند این سه ویژگی را برای خودش در نظر بگیرد و روشن است که این نوع مدیریت با تجربه و تلاش، ارزش افزوده می‌یابد. یکی از شاخه‌های مدیریت، مدیریت فرهنگی است که در مسجد با چنین مدیریتی روبه‌رو هستیم. حجت‌الاسلام ارباب‌سلیمانی جایگاه مسجد در ادیان ابراهیمی را نکته مهم دیگری دانست که باید به آن پرداخت. وی افزود: اولین پایگاهی که برای هدایت بشر تعبیه شده خانه خدا و کعبه است. اگر بخواهیم به عظمت مسجد برگردیم، این نکته که اولین مکان و معبدی که پدید آمده و ادامه دارد کعبه است را باید در نظر گرفت. این پایگاه تبلیغی انبیای الهی بوده که هم برای هدایت، هم اجتماع مردم و هم برای ارتباط با حضرت حق بوده است و از سوی دیگر موجب پیوند مردم و تقویت کارکرد‌های اجتماعی مسجد بوده است. از نگاه پیامبر (ص) مسجد در ردیف قرآن و عترت قرار دارد و قرآن و عترت اگر مظروف است، مسجد ظرف است. یکی از مشکلات ما این است که بین مراکز قرآنی با مسجد متأسفانه ارتباط برقرار نکرده‌ایم که موجب‌شده تا خارج از مساجد، فعالیت‌های قرآنی و فرهنگی انجام شود؛ بنابراین در مساجد شخصیت‌های برجسته و ممتاز کمتر دیده می‌شوند و درون مؤسسات قرآنی نیز چهره‌های ممتاز مسجدی کمتر دیده می‌شوند. در مساجد تفسیر قرآن و آشنایی با مضامین بلند قرآنی کمتر وجود دارد و بیشتر مراسم سینه‌زنی وجود دارد. یک جایگاه رفیعی مثل مساجد وجود دارد و در واقع مساجد ستارگان زمینند و در زمین می‌درخشند. باید بررسی کنیم این پایگاه با این عظمت در وضعیت فعلی ما چه وضعیتی دارد؟ مسجدی که در زمان پیامبر مرکز حکومت بوده امروز چه نقش و جایگاهی دارد؟

دبیر شورای اقامه نماز وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با تأکید بر وجود اشکالاتی در بحث مدیریتی اظهار داشت: در این خصوص یا اراده نیست یا توان انجام کار نیست. در سطح آموزش در حوزه‌های علمیه کمتر به بحث مدیریت مسجد پرداخته می‌شود. طلبه‌ها از مسیر تحصیلات وارد مسجد و اجتماع می‌شوند، در حالی که هیچ استادی در زمینه تصحیح قرائت نماز با طلبه‌ها کار نمی‌کند، ممکن است دچار اشکالاتی در تلفظ واژه‌ها باشد که مشکل‌ساز است. کسی که به عنوان مدیر فرهنگی مسجد معرفی می‌شود، امام مسجد است که نقش رهبری مسجد را دارد و بنابراین باید توان مدیریت این جایگاه را داشته باشد. باید ببینیم یک مسجد موفق در تهران چه ویژگی‌هایی دارد و آن‌ها را به یک دستورالعمل‌هایی رساند. امروز در ترکیه 108هزار مسجد وجود دارد، مساجد، امام جماعت دارد و شلوغ است. بسیاری از مساجد حتی در روستا‌ها از نظر معماری بسیار زیباست. اساسا باید بدانیم راز شلوغ‌شدن مساجد در کشوری لاییک چیست؟ نکته مهم این است که دولت بودجه مشخصی را برای مساجد در نظر می‌گیرد، امام جماعت، حقوقی در حد یک فوق تحصص پزشکی دارد و امام جماعت یک ساعت قبل از نماز آنجا حضور دارد. سرایدار مسجد یا خادم مسجد باید لیسانس به بالا، جوان و تحصیلکرده باشد، یک شماره اورژانس برای مساجد وجود دارد که می‌توانند در صورت بروز مشکلات در مسجد به اورژانس مسجد زنگ بزنند تا به مشکلات رسیدگی کند.

حجت‌الاسلام ارباب‌سلیمانی در خصوص ضرورت راه‌اندازی شبکه مسجد خاطرنشان کرد: ما باید بتوانیم بین مساجد کشور‌های مسلمان و کشور‌های همسایه مثل ترکیه، مالزی و سنگاپور شبکه ارتباطی برقرار کنیم. این در حالی است که هنوز بین مساجد مناطق مختلف کشور حتی یک شهر ارتباطی وجود ندارد. باید توجه کرد که نقش توحیدی و تبلیغی مسجد، نقش مهمی است که در این راستا اهمیت دارد. امام حسن مجتبی (ع) می‌فرماید کسی که وارد مسجد می‌شود و بیرون می‌آید باید چند اتفاق برای او بیفتد. یکی از آن‌ها این است که شخصی که وارد مسجد می‌شود، باید علم مفید پیدا کند. برای اینکه به این اهداف برسیم و مسجد در افراد تحول ایجاد کند باید مواردی را در نظر گرفت: 1. آموزش روحانیون، که حوزه باید در این زمینه قیام کند، امام جماعت باید اهل مطالعه باشد و از یک فیلتری عبور کند و شاخص‌های مدیریت مسجد در آن‌ها باشد، مسجد باید پایگاه عبادت و جایگاه سیاست باشد. 2. امام جماعت باید موقعیت و مسئولیت خود را درک کند، ما طلبه‌هایی می‌خواهیم که کار آن‌ها تبلیغی و فرهنگی باشد، ما نمی‌توانیم از مقام‌های عالی‌رتبه بخواهیم که نماز جماعت برگزار کنند. 3. روحانی مسجد باید از موقعیت جغرافیایی خود مدرسه، بیمارستان، درمانگاه و... آگاه باشد. پیوند و ارتباط با مردم برای پیامبر اصل بود و امام جماعت باید اصولی را در این راستا در نظر بگیرد.

ارباب‌سلیمانی در پایان با تأکید بر اهمیت شناخت وظایف و نقش مردم و دولت در اداره امور مساجد یادآور شد: در سال 1383 شورای عالی انقلاب فرهنگی بحثی را داشت که به دلیل اینکه نهاد‌های مختلفی مثل بسیج، کمیته امداد، ستاد امر به معروف و... متولی امور مسجد در کشور بودند، مصوبه‌ای برای تشکیل ستاد هماهنگی و پشتیبانی عموم مساجد نوشته شود. آیین‌نامه نهایی شد و بنا شد چند وزارتخانه به امر مسجد ورود پیدا کنند: وزارت فرهنگ، وزارت کشور، وزارت بهداشت و وزارت راه و شهرسازی. همچنین سازمان‌ها و نهاد‌هایی نظیر: صداوسیما، اوقاف، تبلیغات و میراث فرهنگی و گردشگری، شورای سیاستگذاری ائمه جمعه، مرکز رسیدگی به امور مساجد، شهرداری، بسیج و سه نفر از ائمه جماعت فعال فرهنگی در آن حضور داشته باشند. این جلسات شکل گرفت و جلسات مفیدی داشت، ولی بعد‌ها به دلیل عدم توافقاتی منحل شد. در کشور نیاز به مرکزی برای سیاستگذاری داریم. نباید به جای مردم در مسجد تصمیم بگیریم و مساجد را دولتی کنیم. ولی حاکمیت باید برای سازماندهی به مساجد وارد شود. برای مثال یک کمیسیون مسجد شکل بگیرد. البته در گذشته شکل گرفته بود و تمام مباحث فنی و تخصصی را داشت. امروز باید یک سند راهبردی نوشته شود به شکلی که نقش و وظایف مردم و دولت‌ها مشخص شود.