شایعه هایی در باره چگونگی ابتلا شاه به سرطان / اقدامات شاه در آستانه انقلاب، یک گام عقب‌تر از زمان مناسب خود بود / عامل شکست حکومت شخص شاه بود

محمدجواد محمدحسینی: شامگاه جمعه، 20 بهمن 1402 در خانه «گفتارها» در شبکه اجتماعی کلابهاوس، نشستی با عنوان «صدای پای دگرگونی؛ نگاهی مستند به انقلاب ایران پس از 45 سال» با سخنرانی دکتر مجید تفرشی، مورخ و سند پژوه، برگزار شد. این نشست که قریب به 5 ساعت به طول انجامید با پرسش و پاسخ حضار همراه بود. مدیریت این جلسه نیز بر عهده محمدرضا مهاجری بود.

مجید تفرشی در ابتدا سه نکته را به عنوان مقدمه بیان کرد و در باره محور نخست گفت: «اول، موضوع انقلاب اسلامی با وجود گذشت 45 سال از آن، همچنان یک بحث نو و حاد است؛ موضوع، هنوز خیلی تاریخی نشده و همچنان برای عده‌ای سیاسی و ناموسی مانده است. بنابراین صحبت کردن در مورد آن با دشواری مواجه است؛ زیرا گوینده به‌سرعت با اتهامِ جانبداری و نگفتن بخشی از واقعیت‌ها روبه‌رو می‌شود. پس در این فضا تلاش برای زدودن انگاره‌های آبروبری و آبروخری کار سختی است.»

او در باره محور دوم گفت:«مطالعه در مورد تاریخ انقلاب به جهاتی مهم است؛ چون بعضی‌ها در نسل کنونی معتقدند که آنچه در 45 سال پیش رخ داده به ما ربطی ندارد. حال آنکه مطالعه انقلاب به عنوان آخرین انقلاب مهم قرن بیستم برای عدم تکرار اشتباهات پیشینیان، توجه بیشتر به کارهای صحیح صورت‌گرفته، شناخت جناح‌بندی‌های داخل انقلاب، شناخت محیط پیرامونی ایران در منطقه و مناسبات بین‌المللی، و شناخت اپوزوسیون آن زمان و این زمان (مقایسه تطبیقی) ضرورت دارد. از سوی دیگر ما در طول این 45 سال با روایت‌های متعددی از انقلاب مواجه شده‌ایم که هر یک بخش‌هایی از واقعیت را نشان دادند و بخش‌هایی از واقعیت را پنهان کردند؛ چه روایت‌های رسمی جمهوری اسلامی و چه روایت‌های شبکه‌های فارسی‌زبان خارج از کشور. مشکل دیگر این است که در این روایت‌ها خیلی از مطالب به عنوان فکت ممکن است درست باشد، اما چون ظرف زمان و مکان موضوعات بررسی نمی‌شود، نتایج غلطی از آن استخراج می‌شود.»

نکته سوم تفرشی در باره افکار عمومی و تاریخ انقلاب بود. او گفت:«تصور عمومی این است که راجع به تاریخ انقلاب خیلی کتاب و مقاله وجود دارد و منبع جدیدی در مورد آن وجود ندارد؛ حال آنکه تاریخ انقلاب در اسناد و مدارک بین‌المللی خیلی کمتر دیده شده است، اسناد داخلی هم به دلایل مختلفی هنوز به‌طور کامل در دسترس نیست و باید منتظر بود که آرشیوهای داخلی هر چه زودتر در اختیار محققان قرار بگیرد. در خارج هم اگرچه بسیاری از اسناد عمومی و دولتی آزاد شده است، اما اسناد سرویس‌های امنیتی، عمدتاً هنوز آزاد نشده و از دسترس ما خارج است.»

مروری بر حکومت محمدرضا شاه در سال‌های 1320 تا 1356؛ قدم‌های آرام به سمت قدرت مطلقه

این سندپژوه که روایت مفصل او از ماه‌های پایانی حکومت پهلوی، این شب‌ها از برنامه «نرسیده به انقلاب» در شبکه تهران در حال پخش است، پس از ذکر این مقدمه، بخش نخست سخنانش را به مرور کلی وقایع سال‌های 1320 تا 1356 اختصاص داد و گفت: «اگرچه مردم در شهریور 20 از رفتن رضاشاه خوشحال بودند، اما مردم در باره محمدرضای ولیعهد آن زمان ذهنیت منفی‌ای نداشتند که نسبت به پدرش داشتند؛ بنابراین روی کار آمدن او با استقبال مواجه شد. تا پایان جنگ جهانی دوم که کشور اشغال بود، محمدرضا شاه و دولت‌های او آنچنان ظهور و بروزی نداشتند، اما از سال 1324، پس از جنگ جهانی دوم، محمدرضا تلاش به دیده شدن کرد. در جامعه هم هنوز به او به چشم یک پادشاهی که سابقه منفی ندارد، نگاه می‌شد؛ یک پادشاه دموکرات در یک حکومت مشروطه پارلمانی.»

تفرشی افزود: «با آغاز جنبش ملی شدن صنعت نفت، محمدرضا با فاز اول نهضت همراهی کرد. ولی از همانجا کم‌کم با رفتارهایی مواجه می‌شویم که نشان از آن دارد که محمدرضا می‌خواهد حکومت کند نه سلطنت. از 30 تیر سال 1331 رویارویی شاه با دولت دکتر مصدق آشکار شد. بعد از وقایع 28 مرداد هم شاهد آن هستیم که زاهدی از همان روزهای اولیه نخست‌وزیری معتقد است شاه دارد در همه امور دخالت می‌کند و به مقامات خارجی از این موضوع گلایه می‌کند. در نهایت پس از دو سال، دولت زاهدی مجبور به استعفا و خودش هم برای همیشه از ایران خارج شد. پس حالا دیگر با شاهی مواجه هستیم که دارد به حکومت برمی‌گردد.»

رضاشاه پهلوی و محمدرضا شاه پهلوی

این سند پژوه در ادامه با اشاره به این که با «روی کار آمدن علی امینی، اصلاحات ارضی، حادثه 15 خرداد، کنسرسیوم و تصویب مصونیت قضایی برای نظامیان آمریکایی که در فاصله سال‌های 40 تا 43 انجام شد، عملاً حکومت شاه را دچار پوست‌اندازی کرد» افزود: «وقتی حادثه 15 خرداد اتفاق افتاد و تعداد قابل ملاحظه‌ای از مردم کشته شدند، البته شاید الان بعضی بگویند، تعداد زیادی کشته نبوده است، ولی آن موقع واقعاً کشتار گسترده‌ای تلقی می‌شد؛ خصوصاً با توجه به روحیه خشن و بی‌رحم سرلشکر اویسی. پس از خیزش و کشتار 15 خرداد، شماری از رجال مهم عصر پهلوی، از جمله حسین علا و برادران انتظام در منزل سرلشکر یزدان‌پناه دور هم جمع شدند تا با هم تشریک مساعی کنند و به شاه گوشزد کنند این روش برخورد، روش مناسبی نیست و ممکن است در درازمدت مشروعیت و مقبولیت حکومت را از بین ببرد. وقتی گزارش برگزاری این جلسه به شاه رسید، تمام این افراد که در بر کشیدن محمدرضا به قدرت و حتی برکشیدن پدر محمدرضا به قدرت سهم داشتند، برای همیشه از قدرت کنار گذاشته شده و بازنشسته و خانه‌نشین شدند و تحت فشارهای امنیتی نیز قرار گرفتند. این مسئله، نمادی از این بود که شاه دیگر آن جوان محجوب و معصوم روزهای نخست سلطنتش نیست.» تحولات مهم اقتصادی ناشی از درآمد نفت و خروج بریتانیا از خلیج فارس

تفرشی تاکید کرد که «به موازات این پوست‌اندازی ما شاهد یک حادثه مهم اقتصادی هم هستیم. شاه شروع می‌کند به انجام یک سری اصلاحات در نظام بودجه و تجارت ایران. ابوالحسن ابتهاج یک نسلی از اقتصاددانان مدرن را تربیت کرد که بعد از مغضوب شدن وی سرکار باقی مانده بودند و در دهه 40، ایران، کشوری که هنوز نه قدرتمند بود و نه ثروتمند، توانست به حد بالایی از برنامه‌ریزی و سامان‌دهی اقتصادی برسد که شاید در تاریخ معاصر ایران بی‌نظیر باشد. اما در فاصله سال‌های 47 تا 52 با چند اتفاق، ایران دگرگون و آن رشد معقولی که داشت، متحول شد.»

او افزود: «همچنین ایران با خروج نیروهای نظامی بریتانیا از خلیج فارس، آقا یا ژاندارم خلیج فارس شد. از مطالباتش نسبت به بحرین دست کشید، جزایر سه‌گانه را پس گرفت و همچنین بعد از جنگ دوم اعراب با اسرائیل و بحران نفتی پیش‌آمده، به خاطر بالا رفتن قیمت نفت، درآمد نفتی ایران چهار برابر شد. قدرت نظامی منطقه‌ای و افزایش درآمدهای ایران، باعث شد تمام برنامه‌ریزی‌های گام‌به‌گام، هوشمند و معقول تبدیل شود به یک رشد شتابان.»

تفرشی در بخش دیگری از سخنانش با اشاره به این که «در این زمان شماری از اقتصاددانان و جامعه‌شناسان ایرانی، از جمله منوچهر آگاه، خداداد فرمانفرمائیان و مهدی سمیعی، پیش شاه رفتند و به او گوشزد کردند این رشد شتابان که ناشی از درآمد هنگفت ناگهانی است، خطرناک است» افزود: «آنان به شاه گفتند که این وضعیت نیازمند برنامه‌ریزی و مدیریت از لحاظ اقتصادی است و اگر این رشد اقتصادی کنار یک توسعه سیاسی نباشد، می‌تواند برای کشور فاجعه‌بار باشد. شاه حرف این منتقدان مشفق را پذیرفت، ولی برعکس عمل کرد و حزب رستاخیز را تأسیس کرد. تقریباً همه طرفداران پهلوی هم بر این نظرند که تأسیس حزب رستاخیز از جمله اشتباهات راهبردی شاه بود.» به غیر از شاه و رضا فلاح کسی در میزان درآمدهای نفتی خبر نداشت

تفرشی در ادامه اضافه می کند که «بعد از این ماجرا نحوه اداره و مدیریت نفت ایران هم مطرح شد. برای اولین بار شاه به‌طور صد درصدی جزییات درآمد نفت را تحت کنترل خود گرفت. به جز معدودی، به خصوص شخص شاه و دکتر رضا فلاح، هیچ کس از درآمد و هزینه‌کرد نفت به‌طور دقیق خبر نداشت.»

او افزود: «در همین سال‌ها نفت به یک بحران بین‌المللی تبدیل شد و ایران و عربستان سعودی در ماجرای نفت مقابل همدیگر قرار گرفتند. این نزاع در سال 56 در کنفرانس دوحه به اوج خود رسید. در این دوره طبقه متوسط جدید و مهاجرت به شهرها اوج و شکل گرفت و پدیده حاشیه‌نشینی ظاهر شد. حاشیه‌نشین‌ها وقتی به شهرها وارد می‌شوند، متوقع می‌شوند. در دوران اقتدار پولی ایران، توقعات جدیدی برای طبقه متوسط ایجاد شد که حکومت شاه پاسخگوی این توقعات نبود. وقتی در آخر سال 55 مشکلات اقتصادی در ایران پیش آمد، تمام برنامه‌ریزی‌های اقتصادی به هم ریخت. نکته دیگر این است که از سال 50 به بعد، تمام گزارش‌های ساواک و بسیاری از گزارش‌های امنیتی غربی، تهدید علیه حکومت شاه را گروه‌های مسلح چپ و تا حدی گروه‌های ملی تلقی کردند. نیروهای مذهبی جزو خطرات حکومت شاه محسوب نمی‌شدند؛ بلکه یا به شاه متمایل هستند یا ساکت. اگر هم آیت‌الله خمینی زمانی تهدید بود، الان در تبعید و عمرش هم رو به پایان است. بنابراین تا سال 56 حکومت احساس می‌کند هیچ گونه رادع و مانعی ندارد و بدتر از آن، شاه، حرف‌شنوی ندارد.»

تفرشی افزود: من در گفت‌وگوهایی که با بسیاری از رجال عصر پهلوی داشتم، همگی شاه را فردی ایران‌دوست معرفی می‌کردند، ولی می‌گفتند شاه از ایرانی‌ها خوشش نمی‌آمد و حرف کسی را گوش نمی‌کرد و خود را بالاتر از پادشاهی مردم کشور جهان سومی مثل ایران می‌دید. در این دوره خریدهای نظامی ایران 20 برابر شد و خریدهای دیگر ایران هم افزایش قابل توجهی یافت. این رشد شتابان که با زیرساخت‌های کافی همراه نبود، جامعه را دچار یک نابرابری و مردم را ناراضی کرد. همچنین طبقه استخوان‌دارِ مشفقِ منتقدِ حکومت روزبه‌روز کنار گذاشته شدند و به جای آن‌ها متملقین و چاپلوسان آمدند. انگلیسی‌ها و آمریکایی‌ها هم در این فاصله می‌پنداشتند که خطر و مشکل جدی ای شاه را تهدید نمی‌کند و هیچ اپوزیسیون قدرتمندی هم قادر به کنار زدن شاه نیست. تا آغاز سال 56 نگرانی از وضعیت ایران وجود نداشت. روی کار آمدن کارتر هم در این جهت بود که شاه بتواند خطرات را کنار بزند. البته بحث‌های حقوق بشری در سال‌های 54 و 55 علیه ایران خیلی فعال شده و چهره حکومت شاه در عرصه بین‌المللی مخدوش شده بود.»

سال 1356: شنیده شدن اولین صداها برای دگرگونی

این کارشناس تاریخ معاصر ایران، در ادامه به یک مشکل نابهنگام در حکومت پهلوی اشاره می کند و می گوید: «در اواخر سال 55 و اوایل سال 56 یک مشکل برای ایران به وجود آمد. بعد از یک دوره طولانی پردرآمدی و هزینه‌تراشی که طی آن گفته می‌شد ما اینقدر پول داریم که نمی‌دانیم با آن چه کنیم و طی آن به برخی کشورها پول قرض داده می‌شد (هم وام با بهره پایین داده شد، هم وام بدون بهره و هم وام بلاعوض)، با تغییراتی در بازار انرژی و به وجود آمدن بحران نفتی بعد از کنفرانس دوحه در دسامبر 1976، سیاست‌های اقتصادی ایران شکست خورد و ایران دچار بحران نقدینگی شد. این مشکل تا جایی پیش رفت که از اول سال 56 تمام قراردادهای جدی خارجی ایران (اعم از تأسیساتی، اقتصادی، نظامی) یا یک‌جانبه از سوی ایران لغو شد یا علی‌رغم میل طرف مقابل، تبدیل به تهاتر نفتی شد. از اواخر دولت هویدا اعلام شد ما پولی برای پرداخت نداریم و بجای آن نفت می‌دهیم. در این فاصله، کالاهای دپو شده در انبارها هم مشکل ایجاد کرد. چون زیرساخت مناسب وجود نداشت و راه‌ها و وسایل حمل و نقل و بنادر ما ظرفیت کافی برای توزیع به موقع کالاهای مذکور نداشت، کالاها در انبار مانده و حتی فاسد شده بود. این‌ها باعث به وجود آمدن نارضایتی و اعتراض شده بود.»

تفرشی افزود: «تصور شاه و مشاوران او این بود که نارضایتی‌ها ریشه اقتصادی دارد و با روی کار آمدن یک دولت کارآمدِ برنامه‌ریزِ اقتصادی امکان جلوگیری از نابسامانی‌ها و ریخت‌وپاش‌ها و شکست‌های اقتصادی وجود دارد. بنابراین در حالی که جامعه داشت با شتاب به سمت مطالبات سیاسی می‌رفت، شاه یک گام عقب‌تر دست به تغییرات اقتصادی زد و جمشید آموزگار را به عنوان نخست‌وزیر معرفی کرد. در همین ایام، به‌طور گسترده‌تری نسبت به قبل، نام و آوازه مرجعیت آیت‌الله العظمی خمینی به عنوان رهبر اپوزوسیون ایران مطرح می شد. ولی در این شرایط، اصلاحات یا تغییر مناسبات و سیاست‌های اقتصادی دیگر کمکی نمی‌کند. اگر اصلاحات اقتصادی سه سال قبل صورت گرفته بود، شاید می‌توانست به بقای حکومت شاه کمک کند، ولی مثل سایر اقدامات بعدی شاه دیر انجام شد.»

تفرشی در بخش دیگری از سخنانش با اشاره به این «جمشید آموزگار سوای چند مقاله نسبتا کوتاه در فصلنامه ره آورد چاپ آمریکا، خاطرات زیادی از دوران خود بازگو نکرد» می افزاید: «ظاهراً او به کسانی که پیشنهاد ثبت و ضبط خاطرات او را کرده بودند گفته بود: یا باید راست بگویم که در این صورت خودزنی کرده و به ولی نعمت خود خیانت کرده‌ام، یا باید دروغ بگویم که در این صورت، خاطراتم بی‌ارزش است. لذا او از معدود رجال دوره شاه است که خاطراتش را به صورت منظم و منسجم بیان نکرد.»

او افزود: «اگرچه در این دوره فعالیت‌های جبهه ملی و نهضت آزادی هم افزایش پیدا کرده بود، اما رهبری آیت‌الله خمینی به مدد مساجد و حسینیه‌ها و جنبش‌های دانشجویی خارج از کشور به‌شدت در حال گسترش بود. این دانشجویان، مبلغ نقض حقوق بشر و مشکلات سیاسی ایران در دنیا شده بودند. حکومت شاه هم سیاست منسجمی در مقابله با آنان نداشت و نتوانست از حیث تبلیغاتی با آنان مقابله کند و چهره منفی از شاه و ساواک در دنیا خیلی گسترده شده بود.»

غرور و توهم شاهانه

تفرشی سپس به شیوه تبدیل مطالبات اقتصادی به مطالبات سیاسی اشاره کرد و گفت: «تا سال 56 تمام ریشه‌های اقتصادی انقلاب را می‌توان شناسایی و ردیابی کرد، اما از اواخر سال 56 و اوایل سال 57 تمام مطالبات و ناراحتی‌های اقتصادی که کاملاً جدی بود، تبدیل به بغض سیاسی شد. دیگر اگر شاه صد درصد مطالبات اقتصادی مردم را پاسخ می‌داد، موج انقلاب قابل مهار نبود. دلایل اعتراضات یک سال منتهی به انقلاب، مطلقاً سیاسی بود. علتش هم واضح بود؛ در یک دوره طولانی، بزنگاه‌هایی وجود داشت که شاه می‌توانست بعد از سال 32، ارتباط و علاقه مشترک سیاسی ایجاد کند، به‌خصوص در سال 42 و 50 تا 52، عملاً با بی‌اعتنایی و غرور و بی‌توجهی به نظرات مشفقان اطراف خودش، راه سازش را بست. به مخالفان نشان داد که راه سازشی، راه میانه و اصلاح وجود ندارد؛ یا همینی که هست و یا سرنگونی. به همین دلیل می‌توان گفت رهبر انقلاب ایران و عامل شکست حکومت سلطنتی شخص شاه بود.»

تفرشی در ادامه گفت: «یکی از کسانی که با او خیلی محشور بودم و خاطراتش را هم ضبط کردم، یک دیپلمات انگلیسی بود به نام هوراس فیلیپس. او بعد از جنگ جهانی دوم در شیراز کنسول بود و ضمنا هشت سال، از 1963 تا 1971 نفر دوم سفارت بریتانیا در ایران در زمان سفارت دنیس رایت بود. او وقتی بازنشسته شد در ایران به عنوان نماینده یک کمپانی راه‌سازی مشهور انگلیسی به نام «مولم» فعالیت می‌کرد. او برای من تعریف کرد: من حدود 6 ماه قبل از پیروزی انقلاب وقتی برای انجام یکی از کارهایم به بندرعباس رفته بودم تا کالاهایی را ترخیص کنم (در این زمان دیگر دیپلمات نبود و بازرگان بود)، دیدم در تمام شهرهای کوچک و روستاهایی که از آن رد می‌شدم، مردم در حال اعتراض و تظاهرات علیه حکومت شاه هستند. گستره مخالفت با شاه برای من عجیب بود و ترسیدم. بعد از بازگشت به سفیر وقت، سر آنتونی پارسونز، گفتم شما که به‌طور مرتب با شاه دیدار دارید، به او بگویید که اوضاع وخیم است و شهرهای کوچک چنین وضعیتی دارند. جواب شاه این بود که فیلیپس پیر و خرفت شده و نمی‌فهمد. من می‌فهمم که مردم شهرهای بزرگ با من دشمن هستند؛ چون به توقعات آن‌ها نتوانستم جواب بدهم؛ اما مردم شهرهای کوچک که من همه جور نعمت به آنان دادم، امکان ندارد که علیه من قیام کرده و مخالف من شوند. این‌ها توهم است.»

اشتباهات محاسباتی و ترس از گذشته

تفرشی در ادامه به محاسبات اشتباه اطرافیان شاه و خود شاه در اعمال تغییرات اشاره می کند و می گوید: «پس از انتخاب دیرِ آموزگار، انتخابِ دیر شریف‌امامی در تابستان 57 اتفاق افتاد. تصور نادرستی به شاه القا شده بود مبنی اینکه چون جعفر شریف‌امامی روحانی‌زاده و از یک خانواده مذهبی است، می‌تواند جامعه خشمگین مذهبی را با حکومت آشتی دهد. حال آنکه اولاً پدر شریف‌امامی یک روحانی درجه سه و چهار بود و اعتبار زیادی بین روحانیت نداشت. ثانیاً خودش شدیداً در مظان اتهام فساد بود. ثالثاً او رییس لژ اعظم فراماسونری در ایران بود. بنابراین دولت شریف‌امامی از روز اول با شکست کار خود را شروع کرد. در این دوره دیگر انقلاب، ناگزیر است و امکان بازگشت وجود ندارد. آیت‌الله خمینی هم به فرانسه می‌رود؛ مرکز تبلیغات سیاسی. اینجاست که دیگر حکومت شاه دنبال گفت‌وگو و تعامل با آیت‌الله خمینی است، اما آیت‌الله دست بالا را دارد و دیگر خودش را در شرایطی نمی‌بیند که بخواهد با شاه دیدار کند.»

ارتشبد غلامرضا ازهاری

او در بخش دیگری از سخنانش افزود: «در این شرایط پیشنهاد منتقدین داخلی که حالا می‌توانند با شاه گفت‌وگو کنند، مشاوران بازمانده برای شاه و نمایندگان آمریکا و بریتانیا به شاه این است که یک دولت مقتدر نظامی که بتواند با فشار و خشونت انقلاب را سرکوب کند، سرکار بیاید. پیشنهاد همه این‌ها یک نفر بیشتر نبود: ارتشبد غلامعلی اویسی. اما شاه به دلایل مختلفی از جمله ترس از وقوع کودتایی مثل کودتای سوم اسفند، ترجیح داد ظاهراً به توصیه‌های منتقدان مشفق گوش دهد، ولی در عمل راه خودش را رفت و به جای اویسی، غلامرضا ازهاری نخست‌وزیر شد. ازهاری مطلقاً سابقه فعالیت رزمی جدی نداشت و در ارتش نامحبوب بود زیرا شائبه فساد داشت. به تعبیر داریوش همایون، شاه ننگ روی کار آوردن دولت نظامی را برای خودش خرید، اما دولتی را سرکار آورد که از دولت شریف‌امامی هم ضعیف‌تر و ناکارآمدتر بود.»

روابط شاه و غرب در ماه‌های پایانی حکومت پهلوی

تفرشی در ادامه در باره مناسبات حکومت شاه با حکومت های منطقه و نظام بین الملل می گوید: «در خصوص مناسبات حکومت محمدرضا با کشورهای منطقه و جامعه بین‌الملل دو اغراق و افراط وجود دارد: یک نوع تاریخ‌نگاری اصرار دارد شاه را کلا نوکر بی اختیار غرب نشان دهد و یک نوع تاریخ‌نگاری هم می‌خواهد شاه را کاملا مستقل و غرب ستیز و انقلاب ایران را ناشی از دشمنی شاه با غرب نشان دهد و این که غربی‌ها می‌خواستند شاه نباشد و به همین دلیل از انقلابیون حمایت کردند. هر دو دروغ است و باعث شکل‌گیری قضاوت‌های نادرست در مورد سال‌های انتهایی حکومت شاه شده است. تقریباً در همه کشورهای غربی، بین سیاستمداران، برخی مخالف شاه بودند. ولی گزینشی دیدن این دیدگاه‌ها و تعمیم آن به حکومت‌های غربی مبنی بر اینکه اینان مخالف حکومت شاه و خواهان براندازی بودند، دروغ محض است. تا جایی که می‌دانیم تا آبان 57 هیچ یک از حکومت‌های غربی خواهان سرنگونی شاه و انقلاب در ایران نبودند. البته مخالفت‌هایی با شاه در برخی سیاست‌ها مثل سیاست‌های نفتی و تسلیحاتی وجود داشت، اما تا آبان 57 شاه متحد راهبردی غرب محسوب می‌شد.»

شاه و کارتر رئیس جمهور آمریکا

او افزود: «از 13 آبان 57، مواضع غربی‌ها در مورد انقلاب ایران، کاملاً متحول شد. برای اولین بار در گزارش‌ها می‌بینیم که درباره موضوعِ دورانِ پس از شاه صحبت می‌شود. قبلاً در مورد مرگ شاه و آینده ایران گمانه‌زنی شده بود، ولی ایران بدون ادامه حکومت پهلوی متصور نبود. دلیل این تغییر رویکرد غرب، یکی روی کار آمدن ازهاری بود و دیگری اصرار شدید شاه برای خروج از ایران. از این مرحله دیگر دولت‌های غربی دنبال مدیریت بحران و حفظ منافع و کاهش هزینه‌های خودشان بودند. البته در این میان، درک و برداشت و اطلاعات غربی‌ها از رهبری آیت‌الله خمینی و متدینین طرفدار او بسیار کم بود. اطلاعات غربی‌ها بیشتر معطوف به روحانیون تهران و آیت‌الله شریعتمداری در قم (به عنوان یک مرجع میانه‌روی غیر انقلابی) بود. بنابراین تصورات آن‌ها ناقص و غیر دقیق بود. بعدها آنان اعتراف کردند که روحانیت را نمی‌شناختند و دست‌کم گرفته بودند.»

بلندپروازی‌های شاپور بختیار

تفرشی در بخش دیگری از سخنانش به روی کار آمدن دولت بختیار و متعاقب آن برگزاری نشست گوادلوپ اشاره کرد. او در مورد هر دو موضوع به‌تازگی به تفصیل سخن گفته است. در مورد دولت بختیار و دولت او اخیرا گفت وگویی با انصاف نیوز داشت و در مورد گوادلوپ هم چند هفته پیش در همین خانه گفتارها سخنرانی کرده بود. خلاصه سخن او در مورد دولت شاپور بختیار این است که «بختیار به شاه تحمیل شده بود. اگر شرایط مملکت عادی بود امکان نداشت که بختیار به مقام نخست‌وزیری حکومت شاه نزدیک شود و حتی بین گزینه‌های محتمل قرار گیرد. حتی اگر شاه هم برای انتخاب نخست‌وزیر به سمت جبهه ملی هم میل می‌کرد با وجود افرادی مثل کریم سنجابی، غلامحسین صدیقی، داریوش فروهر، کاظم حسیبی، جهانگیر حق‌شناس و... اصولاً مجالی برای بختیار پیش نمی‌آمد که او بخواهد نخست وزیر شود. فقط در آن شرایط استثنایی و مستاصلانه بود که بختیار توانست نخست‌وزیری را در اختیار بگیرد. شاه از طرف فرح و از طرف انگلیسی‌ها (به خصوص لرد جورج براون وزیر خارجه سابق بریتانیا) و اسرائیلی‌ها برای انتخاب بختیار تحت فشار بود. شاه شخصا تمایل نداشت که بختیار نخست‌وزیر شود و این را در خاطراتش هم کم‌وبیش اشاره کرده است. فشار لابی بریتانیایی - اسراییلی و تمایل خانم فرح پهلوی و همچنین پذیرش شرط خروج شاه از ایران بود که شاه را مجبور به پذیرش بختیار کرد. بختیار هیچ وقت در جبهه ملی و نهضت مقاومت نفر اول نبوده است و در جبهه ملی بختیار نماد لاییسیته، سکولاریسم و نماد برخورد اعتراضی یا کنایه‌آمیز و حتی بعضا توهین‌آمیز با نیروهای ملی مذهبی بود.»

تفرشی در مورد گزینه‌های دیگر شاه برای انتخاب نخست‌وزیر از جبهه ملی گفت: «سنجابی کاملاً می‌دانست که بدون جلب نظر امام خمینی نخست‌وزیری او به هیچ جایی نخواهد رسید؛ زیرا هم وضعیت ایران را می‌شناخت و هم به اندازه بختیار جاه‌طلب نبود که به هر قیمتی و از هر راهی و بدون توجه به تبعات آن، بخواهد اسم خود را به عنوان آخرین نخست‌وزیر دولت حکومت پهلوی ثبت کند. وضعیت دکتر صدیقی هم تا حدی متفاوت است. گرچه او هم سکولار بود، اما مانند بختیار ضد مذهب نبود و تعارض مستقیمی با مذهبی‌ها نداشت. اما پیش‌شرط و مسئله صدیقی این بود که شاه از ایران نرود و به‌درستی معتقد بود که رفتن شاه از ایران حکومت و ارتش را متلاشی خواهد کرد. لذا عملا شخص دیگری نبود که شرط شاه برای خروج از ایران را برای نخست وزیر شدن بپذیرد.»

شاهپور بختیار

تفرشی با اشاره به اقدامات بختیار در طول دوران نخست‌وزیری گفت: «او در دوران کوتاه نخست وزیری خود انواع و اقسام پروژه‌ها را پیش می‌برد، ولی مهم‌ترین مسئله بختیار این بود که گام‌به‌گام بتواند همه منویات انقلابیون را به دست خود علنی سازد و به‌نوعی از انقلاب پروژه‌ربایی کند تا در نهایت بگوید همین کارهایی را که شما می‌گویید من انجام می‌دهم و نیازی به رهبری آیت الله خمینی و پیروزی انقلاب اسلامی نیست. به همین دلیل بود که آیت الله خمینی زمان بازگشت خود به ایران را علی‌رغم نظر مخالف برخی از مشاورانش خیلی جلو انداخت. او می‌دانست که ادامه یافتن دولت بختیار می‌تواند به ضرر انقلاب و اهداف آن تمام شود. در همین دوران کوتاه نخست‌وزیری بختیار شاهد چندین اقدام بودیم، از جمله لغو بسیاری از خریدهای خارجی ارتش که عمدتا خریدهای مهم و راهبردی از بریتانیا و آمریکا بود، مسئله آزادی مطبوعات و آزادی زندانی‌های سیاسی که به سرعت انجام می‌گرفت، دستورِ انحلال ساواک و خروج ایران از پیمان نظامی سنتو.»

به گفته تفرشی، «اگر شاه دو یا سه سال پیش دولت جبهه ملی را سر کار می‌آورد، شاید می‌توانست به بقایش کمکی کند، ولی در این زمان، دیر بود. تمام اقدامات شاه یک یا دو گام عقب‌تر از موج انقلاب است و وقتی این اقدامات انجام می‌شود که دیگر اثرگذاری خود را از دست داده بود. در مورد گوادالوپ هم خلاصه سخن این است که اولاً موضوع ایران، تنها یکی از موضوعات این نشست بود و دلیل اصلی برگزاری نشست، «شفاف‌سازی نقاط خاکستری بین اروپا و آمریکا» بعد از به قدرت رسیدن جیمی کارتر بود. ثانیاً چنانکه از خلال اسناد مذاکرات نشست گوآدالوپ به دست می‌آید، در هیچ بخشی از این گفت‌وگوها، هیچ یک از حاضران، انقلاب اسلامی و برقراری جمهوری اسلامی را مورد تأیید قرار نداده و مذاکره و معامله‌ای در این مسیر صورت نگرفت. حاضران در این نشست، ضمن تلاش نومیدانه برای حفظ حکومت پهلوی، توجه داشتند که در شرایط سرنگونی حکومت محمدرضا شاه و دولت بختیار، ایران در بند کمونیسم و حامیان اتحاد شوروی نیفتد.»

از نظر تفرشی «در واقع مسئله ایران در گوآدالوپ، رفتن شاه و تعیین حکومت بعدی نبود و دغدغه نخست سران آمریکا، آلمان، بریتانیا و فرانسه، نگرانی از جانشینی کمونیسم و حامیان شوروی در ایران پس از سلطنت بود؛ عدم مداخله شوروی در امور ایران، جلوگیری از تبدیل ایران به حوزه نفوذ کمونیسم و بلوک شرق پس از تغییر نظام سیاسی کشور و بحث تبعات انقلاب در منطقه (در چهارچوب جنگ سرد) بر دیگر مسائل مربوط به ایران چیرگی داشته است. به عبارت دیگر، هدف آنان تصمیم‌گیری در مورد منافع غرب برای ایرانِ پس از شاه بود. براساس اسناد، در این نشست، بر ادامه حمایت از حکومت سلطنتی و دولت جدید بختیار تاکید شده، ولی درباره عزم شاه در مقابله با انقلاب و توان دولت بختیار ابراز تردید شده است.»

شایعه هایی در باره چگونگی ابتلاء شاه به سرطان

تفرشی به بیماری شاه هم اشاره کرد و گفت: «از اوایل سال 50 بیماری خونی شاه توسط پزشک فرانسوی شاه تشخیص داده شد. داریوش همایون در گفت‌وگویی که با من داشت، مدعی بود: ارتشبد عبدالکریم ایادی مشاور و ندیم شاه که به گفته برخی، واسطه برخی عیاشی‌های شاه بود، مخفیانه یک معجونی درست کرده بود برای افزایش قوه جنسی که فقط خودش، علم و شاه مصرف می‌کردند؛ از قضای روزگار، هر سه نفر به یک نوع بیماری مشکوک خونی از دنیا رفتند. البته این روایت داریوش همایون بود که به گفته تفرشی باید مورد راستی آزمایی قرار گیرد.»

تصویری از فوت محمدرضا پهلوی به دلیل بیماری سرطان

او در بخش دیگری از سخنان خود می افزاید: «به هر حال از سال 50 این بیماری برای خود شاه معلوم شده بود، ولی به‌شدت پنهان نگه داشته می‌شد. می‌گویند حتی فرح، در اواخر سال 55 متوجه این موضوع شد. اما این بیماری آنقدر حاد و پیشرفته نبود که شاه را فلج کند. در فیلم‌های باقی‌مانده از شاه، می‌بینیم که تا اواخر سال 56 شاه سرحال است، اما با اوج‌گیری انقلاب، این بیماری هم شدت پیدا کرد و توام شد با ترس و بی‌علاقگی شاه برای ماندن در ایران که مزید بر علت بود. غربی‌ها هم می‌دانستند شاه مریض است، اما آنان نیز از اوایل سال 57 متوجه حاد بودن موضوع شدند. جزئیات بیماری را تا جایی که می‌دانم، فقط فرانسوی‌ها می‌دانستند.»

تحلیل سفیر وقت بریتانیا از حوادث منجر به انقلاب

بخش پایانی سخنان تفرشی اختصاص داشت به گزارش آنتونی پارسونز، سفیر وقت بریتانیا در ایران. تفرشی می گوید «پارسونز در پایان مأموریت خود که در آستانه خروج شاه از ایران بود، یک گزارش تهیه کرد که برای آگاهی از این دوران، گزارش پارسونز اهمیت دارد. او وقتی به ایران آمد، نگاهی خیلی مثبتی داشت؛ ورود او همزمان با اوج روابط ایران و انگلیس بود؛ خصوصاً از لحاظ اقتصادی و تسلیحاتی. گفته می‌شود یک چهارم اقتصاد انگلیس وابسته به مناسبات انگلیس با ایران بود. پارسونز متهم ردیف اول غفلت انگلیس از اوضاع ایران است. بعد از انقلاب مدام گفته شده که پارسونز به خاطر نگرانی از به هم خوردن روابط اقتصادی ایران و انگلیس، گزارش‌های انتقادی علیه شاه نمی‌نوشت و می‌خواست یک چهره مثبت و با ثبات از حکومت شاه ارائه کند و وقتی همه چیز تمام شد، یک دفعه گزارش‌هایش تغییر کرد. لذا خیلی در مظان اتهام است.»

آنتونی پارسونز سفیر انگلیس در ایران

در ادامه تفرشی به «گزارش تودیعی و پایان ماموریت پارسونز، 18 ژانویه، که دو روز پس از خروج شاه از ایران نوشته شده» اشاره می کند و می گوید: «به‌طور خلاصه چند نکته در این گزارش اهمیت دارد که به آن ها اشاره می کنم: 1- در ماه‌های گذشته رژیم قدرتمند شاه به زیر کشیده شده است و ناآرامی‌های سراسری مدنی اقتدار شاه را علی‌رغم حمایت عناصر وفادار ارتش به چالش کشیده است. 2- ما اپوزوسیون شاه را در گروه‌های دانشجویی، بازاریان و مذهبی‌ها شناسایی کردیم، ولی مسئله مهم این است که در یک دوره طولانی اهمیت جنبش دانشجویی و جنبش مذهبی را دست‌کم گرفتیم. 3- قدرت اپوزوسیون تحول پیدا کرد و برخلاف دستاوردهای واقعی حکومت شاه و آرزوی او برای رسیدن به تمدن بزرگ، مخالفت افزایش یافت، چون اپوزوسیون مردمان را به امید آزادی و آنچه در حکومت شاه نمی‌دیدند، به نفع آرمان‌های اسلامی برانگیخته و متحد کرد. 4- علی‌رغم انقلاب شاه و ملت، شاه هرگز نتوانست یک رابطه مستقیم و مناسب بین خودش و مردم ایجاد کند. 5- روند سریع رشد اقتصادی و تحولات اجتماعی بعد از سال 1973، عملاً موجب شد نیروهای اپوزوسیون هم علیه این تغییرات شتابان فعال شوند و این تحولات را به انتقاد و سخره بگیرند. لذا این تحولات از 1973 به بعد به جای اینکه به استقرار و ثبات حکومت شاه کمک کند، برعکس عمل کرد. 6- شاه زمان مناسبی را برای آزادسازی‌های سیاسی و اقتصادی انتخاب نکرد و جامعه زمانی این تحولات را دید که از شاه ناامید شده بود. این تغییرات به جای کمک به حکومت شاه، باعث شد مردم تصور کنند شاه ضعیف شده و این تغییرات از سر استیصال است. 7- نیروهای اپوزوسیون از دوره قاجار، در طول 80 سال اخیر متلاشی شده بودند و به جایی نرسیده بودند؛ از جمله زمین‌داران و روشنفکران. نیروهای مذهبی توانسته بودند با کمک بازاری‌ها این خلأ را پر کنند.8- هدف گروه اصلی اپوزوسیون در اوایل ملایم و دیدگاه آن‌ها کاملاً معتدل بود و می‌خواستند در جامعه تغییرات تدریجی صورت بگیرد؛ ولی با اشتباهاتی که شاه انجام داد، جامعه سنتی تند شد و نیروهای رادیکال مذهبی توانستند رهبری را بدست آورند. 9- امروز با یک شرایط انقلابی مواجه هستیم؛ شاه رفته، اقتصاد نابود شده، دولت فعلی بی‌اعتبار است، آینده وفاداری ارتش کاملاً مبهم است، تندروان دست بالا را دارند، خمینی رهبری عالی دارد، ولی هنوز امکان هماوردی دیگران با او وجود دارد و او صد درصد همه چیز را در اختیار ندارد و جمهوری اسلامی هنوز ناگزیر به نظر نمی‌رسد (به نظر می‌آید این بند از گزارش، خوش‌خیالی بود) و ارتش همچنان ممکن است بتواند واکنش نشان دهد.»

تفرشی تاکید می کند که در فراز پایانی و نتیجه گیری گزارش پایان ماموریت پارسونز آمده بود:«10- در این شرایط، منافع بریتانیا در این بود که از شاه حمایت می‌کرد که حمایت کردیم، ولی هر اتفاقی بیفتد باید خودمان را با آن سازگار کنیم تا هزینه‌ها و خسارت‌ها کاهش پیدا کند. آینده برای همه نامشخص است، ولی باید مدیریت بحران کنیم.»

نتیجه‌گیری

پس از این گزارش، تفرشی با جمع‌بندی مطالب گفت: «تصور اینکه حکومت پهلوی در شرایطی منقرض شد که همه چیز رو به ثبات و قوام بود و هیچ مشکلی در مملکت وجود نداشت، تصور برساخته «من و تویی» است. همان‌طور این تصور که حکومت شاه سراسر تباهی بود و شاه یک مزدور وابسته بی‌اختیار بود، برساخته تاریخ‌نگاری پس از انقلاب است که این هم نادرست است. ریشه‌های انقلاب را در سیاست‌های نادرست شاه در بزنگاه‌ها باید جست‌وجو کرد.

تفرشی در بخش دیگری از جمع بندی خود گفت: «عدم گفت‌وگو با مخالفین میانه‌رو باعث شد عملاً در دوره پایانی حکومت، رهبری انقلاب در دست آیت‌الله خمینی بیفتد که ایشان هم از ابتدا سازش‌ناپذیر نبود؛ ایشان هم در دهه 40 شعار براندازی نمی‌داد، ولی به‌تدریج با ناامیدی از گفت‌وگو و ارتباط با حکومت شاه، ایشان و هوادارانشان به سمت براندازی رفتند. ضمن اینکه در سال‌های 54 و 55 امیدی به این کار نداشتند، شرایط به سمتی رفت که با ایجاد فضای باز سیاسی در کشور بر اثر نگرانی‌های آمریکا و به دلیل سوء مدیریت ساواک که مردم را از حکومت شاه متنفر کرده و آن را نامشروع کرده بود، جامعه به این نتیجه رسید که حکومت شاه اصلاح‌پذیر نیست و هر کسی بیاید بهتر از شاه است. شاه هم نیت و انگیزه و اراده و توان مقابله را مثل سال 42 نداشت. شدت گرفتن بیماری وی هم باعث شد که شاه دنبال رفتن از کشور باشد.»

تفرش در بخش جمع بندی آخرین نکته خو را این گونه بیان کرد: «علاوه بر همه این موارد، اگر رهبری کاریزماتیک و متحدکننده آیت‌الله خمینی نبود، شاید انقلاب ایران به این زودی‌ها پیروز نمی‌شد. آنچه پس از انقلاب و مشکلات مختلف رخ داده، نباید باعث شود فکر کنیم انقلاب از اول اشتباه بوده است؛ شرایط انقلابی را باید در زمان و مکان خودش بررسی کرد. اگرچه باید فرهیختگان جامعه بسیاری از مشکلات پس از انقلاب را پیش‌بینی می‌کردند، اما این‌ها نمی‌توانست مانع پیروزی انقلاب شود.» بیشتر بخوانید: بررسی بدون حب و بغض کارنامه فروغی؛ از مبارزه رادیکال تا سازش برای نجات ایران ناگفته‌هایی از تاریخ روابط ایران و انگلیس به روایت مجید تفرشی / کاپیتولاسیون نظامیان انگلیسی از چه مواردی پرده برمی‌دارد؟ نگرانی مداوم شاه از قطع پشتیبانی غرب تأسیس «حزب رستاخیز ملت ایران» و تبعات آن 216216

برای دسترسی سریع به تازه‌ترین اخبار و تحلیل رویدادهای ایران و جهان اپلیکیشن خبرآنلاین را نصب کنید. کد خبر 1871623