وضعیت خطرناک جدید خاورمیانه

سوزان مالونی پژوهشگر ارشد مرکز بروکینگز 10 دسامبر در فارن افرز نوشت: اسرائیل در همکاری با ایالات متحده و شرکای عربش برای کاهش این حملات وارد عمل شد. سپس به انتقام گیری از ایران و متحدانش اقدام کرد. امروز سقوط دولت بشار اسد رئیس جمهور سوریه، احتمالا منجر به تقویت مواضع اسرائیل در منطقه خواهد شد. با این حال، تاریخ نشان می دهد که بعید است جمهوری اسلامی ایران عقب بنشیند. عادی شدن درگیری نظامی مستقیم بین ایران و اسرائیل، یک تغییر قابل توجه است که تعادلی عمیقا ناپایدار ایجاد می کند. ایران و اسرائیل همیشه دشمن نبودند، اما انقلاب ایران این رابطه را تغییر داد. در همین حال، پایان جنگ ایران و عراق در سال 1988، به ایران این ظرفیت را داد تا اسرائیل را به طور جدی به چالش بکشد. رویدادهای دهه بعد، ایران را بیشتر تقویت کرد. مداخلات نظامی ایالات متحده در افغانستان و عراق، دو تن از نزدیک ترین دشمنان تهران، طالبان و صدام را از سلطنت ساقط کرد و به ایران فضای بیشتری برای مانور داد. در پایان دهه 2010، تهران توانایی نمایش قدرت در سراسر خاورمیانه و هماهنگ کردن شبکه متحدان خود را توسعه داد.

اسرائیل با احتیاط شاهد افزایش توانمندی ایران بود. اما سال ها و با وجود تهدیدات با ایران رو در رو نشد. دولت اوباما موفق شد بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل را از حمله به برنامه هسته‌ای ایران در سال 2012 منصرف کند. تهران، واشنگتن و پنج قدرت جهانی دیگر بعدا با وجود لابی قوی اسرائیل، توافقی را برای محدود کردن برنامه هسته ای ایران در سال 2015 امضا کردند. تشدید تنش اسرائیل در ایران و سوریه با اولین دوره ریاست‌جمهوری ترامپ همزمان شد، که در آن واشنگتن مواضع تندتری نسبت به جمهوری اسلامی اتخاذ کرد. ترامپ در سال 2018 آمریکا را از توافق هسته ای ایران خارج کرد و تحریم های اقتصادی «فشار حداکثری» را علیه ایران به امید کسب امتیازات گسترده اعمال کرد.

در سال اول آن تحریم ها، ایران خویشتن‌داری قابل توجهی از خود نشان داد، اما به طور چشمگیری چرخش کردند و یکسری ضدحمله را در خلیج‌فارس آغاز کردند. ایران امیدوار بود که رویارویی ممکن است تحلیل هزینه و فایده واشنگتن را تغییر دهد و فشار حداکثری را متوقف کند. ایران معتقد بود که بهترین دفاع اغلب یک حمله خوب است و اقدامات آن نشان می دهد که تهران مایل است هزینه های واقعی را به بازیگرانی که آن را عقب انداخته اند، تحمیل کند.

رفت و برگشت حملات ماه‌های گذشته میان ایران و اسرائیل منطق مشابهی را نشان می دهد و جنگ بین دو طرف را به قلمرو جدیدی منتقل کرده است. پس از بمباران ساختمان کنسولگری ایران در سوریه توسط اسرائیل در ماه آوریل، ایران حمله مستقیم بی‌سابقه خود را آغاز کرد و بیش از 350 موشک بالستیک و کروز و پهپاد را مستقیما به سمت دشمن شلیک کرد. این حمله نیز مانند حملات گذشته، حساب شده و به وضوح برای ارسال پیام طراحی شده بود. اسرائیل به لطف کمک کشورهای عربی توانست حملات ایران را رهگیری کند.

در ماه اوت، تنها ساعاتی پس از دیدار اسماعیل هنیه، رهبر حماس برای شرکت در مراسم تحلیف مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور جدید این کشور، اسرائیل رهبر سیاسی حماس را در مهمانخانه رسمی ایران در تهران ترور کرد. کمتر از دو ماه بعد، اسرائیل حملاتش در لبنان را تشدید کرد. اسرائیل از طریق کنترل از راه دور، مواد منفجره کوچکی را که مخفیانه در هزاران پیجر مورد استفاده عوامل حزب‌الله کار گذاشته بود، منفجر کرد و فرماندهی و کنترل حزب‌الله را مختل کرد. سپس اسرائیل بسیاری از رهبران و مقامات رده بالای حزب الله، از جمله رهبر آن، سید حسن نصرالله را ترور کرد.

در حال حاضر توازن قوا در منطقه تا حدودی برهم خورده است اما همچنان ایران و اسرائیل یکدیگر را تهدیدی مهم تلقی می کنند. اینکه ایران در این شرایط چه سیاستی را دنبال خواهد کرد، جای بحث دارد؛ در طول 45 سال گذشته، این کشور با چابکی شگفت انگیز بسیاری از بحران های مهم را پشت سر گذاشته است. دو مورد از رازهای موفقیت ایران محاسبه سطح فشار و آمادگی آن برای انجام بازی طولانی است.

کاهش یا چرخش در صورت لزوم، به کارگیری خلاقانه منابع و درگیر شدن در حملات نامتقارن برای دستیابی به اهرم فشار بر دشمنان قدرتمندتر. امروز تهران می تواند دوباره این استراتژی را دنبال کند. همچنان که شاهد بودیم ترور سردار قاسم سلیمانی، توسط آمریکا منجر به عقب نشینی یا کاهش نفوذ ایران نشد. سردار حسین سلامی، فرمانده سپاه پاسداران ایران، در نوامبر به اسرائیل اعلام کرد که ایران «به چشمان شما خیره شده است» و «تا آخر با شما خواهد جنگید». وی افزود:«ما به شما اجازه نمی دهیم بر سرنوشت مسلمانان مسلط شوید. ضربات دردناکی دریافت خواهید کرد، منتظر انتقام باشید.»

نشانه دیگری وجود دارد که نشان می دهد ایران ممکن است برای متعادل کردن آسیب پذیری های جدید خود در حال بالا بردن سطح غنی‌سازی خود باشد. برای اولین بار در دو دهه گذشته، صداهای مهم در داخل کشور آشکارا خواستار عبور از گریز هسته‌ای شدند. در گذشته، چندین مقام ارشد ایرانی - از جمله وزیر امور خارجه اشاره کردند که به توانایی تولید سلاح دست یافته اند؛ اما این کار را انجام نداده اند. اگر قواعد اساسی بازی از 7 اکتبر دگرگون شده باشد، دکترین دفاعی ایران ممکن است دچار تحولی مشابه شود. یک دولت سرسخت ترامپ که از اسرائیل حمایت می کند، می تواند به ویژه، جدول زمانی هسته ای ایران را تسریع کند، چیزی که ایران بارها اعلام کرده بود که به دنبال آن نیست.

دولت دوم ترامپ به سخت گیری در قبال تهران روی خواهد آورد، درست مانند دولت اولش. تیم آینده او قول داده است که فشار اقتصادی بر ایران را افزایش دهد. در همین حال، مایک والتز مشاور امنیت ملی آینده، جو بایدن، رئیس جمهور این کشور را به دلیل اعمال محدودیت بر اسرائیل در پی پیگرد قانونی جنگ خود در غزه، مورد انتقاد قرار داد. بنابراین، برخلاف دولت بایدن، تیم ترامپ ممکن است توجه چندانی به ضربه احتمالی تلاش مستمر برای از بین بردن قابلیت یمنی‌ها و شبه نظامیان عراقی نداشته باشد. اگر چنین باشد، منطقه ممکن است به سمت تنش های بیشتری پیش رود. اگر اسرائیل یا ایالات متحده در عراق و یمن دخالت کنند، می توانند عراق را بی ثبات کنند و یمنی‌ها را وادار کنند تا شرکای ایالات متحده در خاورمیانه از جمله اردن، عربستان سعودی و امارات متحده عربی را هدف قرار دهند.

این امر می تواند برنامه ریزی برای کاهش تدریجی نیروهای آمریکایی در عراق را پیچیده کند. بنابراین ممکن است عدم اطمینان در مورد آینده لبنان و سوریه وجود داشته باشد. با این حال، سیاست ترامپ ممکن است جزئی‌تر از رویارویی تزلزل ناپذیر باشد. برای شروع، دولت جدید متوجه خواهد شد که ابزارهایی که در اختیار دارد نسبت به زمانی که ترامپ آنها را در دوره اول ریاست جمهوری خود به کار گرفت، کمتر موثر هستند. برای مثال، تحریم های فشار حداکثری او، به لطف همکاری چین، که ممکن است پکن تمایلی به تکرار آن نداشته باشد، نتوانست صادرات و درآمد نفت ایران را خیلی کاهش دهد. شبکه های دور زدن تحریم ها که نفت ایران را به چین می رساند، پیچیده تر شده و مقابله با آن تنها از طریق تحریم ها دشوارتر شده است. هرگونه اجبار اقتصادی جدید و مهم می تواند با باد مخالف هم‌پیمانان حیاتی واشنگتن در خلیج‌فارس مواجه شود که رهبران آنها اکنون ترجیح می دهند به جای مقابله، با تهران همکاری کنند.

دیدگاه های خود ترامپ در مورد ایران هم مطرح است. رئیس جمهور منتخب می گوید که او خواهان یک معامله است. ترامپ در طول مبارزات انتخاباتی خود در سال 2024 تغییر رژیم را رد و اعلام کرد که می خواهد ایران «کشوری بسیار موفق» باشد. او اخیرا گفته است که اگر در سال 2020 پیروز می‌شد، «در عرض یک هفته پس از انتخابات» با تهران توافق می‌کرد و به نظر می رسد ترامپ این بار به تعامل اولیه با مقامات ایرانی چراغ سبز نشان داده و یکی از نزدیک ترین معتمدان خود، ایلان ماسک، میلیاردر را برای دیدار با سفیر این کشور در سازمان ملل در نوامبر فرستاده است.

دولت جدید مطمئنا رویکردی سهل آمیز در قبال جاه طلبی های اسرائیل اتخاذ خواهد کرد. اما ترامپ همچنین می گوید که می خواهد به جنگ غزه پایان دهد و با اضافه کردن عربستان سعودی، توافق نامه ابراهیم را گسترش دهد. او می خواهد از تعهدات نظامی بیشتر ایالات متحده در عین کاهش قیمت انرژی، ایجاد چین مطیع تر و پایان دادن به برنامه هسته ای ایران اجتناب کند. این اهداف مستلزم مبادلات دشوار است و به استراتژی پیچیده‌تری از حمله صرف به ایران و متحدان آن نیاز دارد.

اگر گذشته مدنظر باشد، رویکرد ترامپ احتمالا بسیار مخرب خواهد بود - به خصوص که برخی از اهداف او با یکدیگر ناسازگار هستند.

یک ارزیابی از چشم‌انداز منطقه ای تا حدودی نشان می‌دهد که ترامپ چگونه می‌تواند ادامه دهد. او ممکن است مانند دوره اول خود از خلیج‌فارس شروع کند. کشورهای خلیج فارس به شدت خواهان پایان دادن به جنگ در غزه هستند که به نفع منافع اقتصادی و امنیتی آنها خواهد بود. کشورهای حاشیه خلیج‌فارس همچنین می توانند به ترامپ برای دستیابی به یک توافق جدید با ایران کمک کنند. هم عربستان سعودی و هم امارات کانال های ارتباطی قوی با تهران دارند که ترامپ می تواند از آنها استفاده کند. جهان عرب مطمئنا از توافقی که از یک جنگ تمام عیار جلوگیری می کند، استقبال خواهند کرد.

این تلاقی منافع برای دستیابی به نتایج مورد نظر ترامپ مفید است اما کافی نیست. اینجاست که نوسانات و غیرقابل پیش بینی بودن رئیس جمهور منتخب می تواند یک دارایی غیرمنتظره باشد. اگر ترامپ فشار اقتصادی معنی دار را بر ایران بازگرداند و به اسرائیل آزادی عمل بیشتری برای اقدام نظامی بدهد، ممکن است توانایی های ایالات متحده را بهتر نشان دهد. چنین رویکردی احتمالا نسبت به رویکرد دولت بایدن موفق‌تر خواهد بود؛ رویکردی که بر مصالحه ای متکی بود که ایران آن را ضعیف می پنداشت. نتیجه این تغییر می تواند معامله واقعی قرن باشد: کاهش درگیری های چندجانبه در خاورمیانه، افق سیاسی و بازسازی برای فلسطینی ها و لبنانی ها و احتمالا برخی امتیازات از سوی تهران در مورد برنامه هسته ای و نقش آفرینی منطقه ای اش.

دستیابی به این معامله البته دشوار خواهد بود. حتی در صورت تحقق، یک معامله احتمالا برای مدت طولانی دوام نخواهد آورد. ایران تضادهای زیادی با ایالات متحده دارد و سرمایه گذاری این کشور در برنامه هسته ای و شبکه متحدان منطقه‌ای، کلید راهبرد آن بوده است. اما حتی مجموعه ای زودگذر از این ادراک می تواند تشدید تنش ها را در خاورمیانه کاهش دهد. این به نوبه خود، واشنگتن و جهان را قادر می‌سازد تا توجه خود را به چالش های دلهره آورتر به ویژه چین و روسیه معطوف کنند.