چرا تاریخِ سیاست‌ورزی و حکمرانی ما ناموفق است؟
دو دلیل اولویت ندادن به رشد و توسعه اقتصادی از یک طرف و نظام سیاسی غیرشمول گرا از طرف دیگر، ریشه‌های شکست سیاست ورزی و حکمرانی مطلوب در ایران بوده‌اند.
محمود سریع القلم*
در بسیاری از حرفه‌ها و تخصص‌ها مانند معماری، هنر، مهندسی، پزشکی، ادبیات، فلسفه، صنعت و کارآفرینی، ایرانیان نه تنها در داخل کشور بلکه در سطح بین‌المللی، عملکرد قابل احترامی را کسب کرده‌اند. اما هم چنانکه تاریخ پرتلاطم آنها نشان می دهد، در یک حرفه و تخصص ناکامی های فراوانی داشته اند: سیاست ورزی و حکمرانی.
اگر فقط تُورقی در کتابِ روزگاران دکتر عبدالحسین زرین کوب (انتشارات سخن، 1374) انجام پذیرد، روشن می شود که تاریخ سیاست در ایران عموماً با خشونت، حذف، تبعید، انحصار، ثروت‌اندوزی، تیول داری، حیله‌گری، دروغ، بی ثباتی و تحریف همراه بوده است. در کتاب اقتدارگرایی ایرانی در عهد قاجار این نویسنده (چاپ چهاردهم، 1399) آمده است (صص 100-102):
آقا محمدخان قاجار از بی رحم ترین رجال سیاسی جهان به شمار می رود.... در مدت شانزده سال توانسته بود در شرق، شمال و شمال غرب کشور، تمامی مدعیان قدرت و سلطنت را با نهایت خشونت از میان بردارد و در نهایت.... بقیه مدعیان را نیز با بیرون آوردن چشم آنها به زانو در آورد.
او پس از جلوس به سراغ شاهرخ و نادر میرزا از بازماندگان افشاریه رفت. به دستور آقا محمدخان قاجار، حلقه‌ای از خمیر بر سر شاهرخ درست کردند و سرب گداخته در آن ریختند.... میل آقا محمدخان به غلبه، عشق به قدرت و حرص در جمع آوری ثروت در وی به صورت شهوتی دیوانه وار در آمده بود و برای تحقق آنها، هرکس و هر چیز را در مقابل خود می‌یافت خُرد می‌کرد و به شدت در هم می‌شکست.
او سوء ظن و بی اعتمادی عمیقی نسبت به همه اطرافیان خود داشت. آقا محمدخان قاجار در سن شصت و سه سالگی توسط عده‌ای از فراشان خود در سال 1170 شمسی کشته شد.
چرا ایرانیان در سیاست ورزی و حکمرانی دائماً شکست خورده اند؟ کدام ویژگی‌ها باعث می‌شوند که در علم، صنعت، پزشکی و ادبیات موفق باشند؟
چرا موفقیت در موارد فوق به پایداری و موفقیت و سربلندی در قدرت و سیاست ورزی نمی انجامد؟ کجا باید سراغ علت‌ها بگردیم؟ افکار؟ فرهنگ؟ جغرافیا؟ شخصیت؟ نظام مدیریت شفاف اقتصادی؟ و یا ساختارسیاسی شمول گرا؟ و یا کدام ترکیب از این علت‌های محتمل؟
کدام علت اصلی است وثقل ناکامی‌های سیاست و حکمرانی را توضیح می‌دهد؟
اگر هر کدام از این خوشه‌های عِلی (Causal Clusters) درصدی دارند، تسلسل آنها به چه صورت است؟ چرا ما در حوزه فکر، یکدیگر را تحمل نمی کنیم؟
چرا دیگری که متفاوت می‌اندیشد را با القاب حذف می کنیم؟ چرا ذهن‌های صفر و یک (Binary) داریم؟ چرا مصالح دیگران برای ما ارزش ندارد؟ چرا وقتی به یک قرائت از سیاست می‌رسیم، قرائت‌های «دیگر» را ساده انگارانه، ابلهانه و منحرف خطاب می‌کنیم؟
چرا واژه متمدنانه و اصیل Compromise را به سازش ترجمه کرده‌ایم؟ چرا معادل فارسی Fact نداریم؟ چرا معادل فارسی نظرخواهی برای تصمیم سازی جمعی Collaboration نداریم؟
ایران ابن سینا و شهاب‌الدین سهروردی دارد ولی سیاست ورزی که برای مخالفِ فکری خود جا باز کند به ندرت تربیت کرده است.
نکته کلیدی و تعیین کننده این است که در عدمِ تحملِ یکدیگر، لقب دادن، پذیرش اندیشه‌های مخالف، جا باز کردن برای یکدیگر، قبول کردن آدابِ رقابت، رفتارِ قاعده‌مند سازمانی، پذیرشِ تغییر، کوتاه آمدن، رعایتِ حقوقِ دیگران، مشکل فقط در حوزه سیاست ورزی و حکمرانی نیست.
در مدیریتِ یک موسسه، یک ساختمان، یک محله و حتی یک خانواده، همان خصوصیات انحصار طلبی، حذف و خود حق پنداری جاری است. اگر در فنون و تخصص‌ها، موفقیت هست چون رستگاری فردی است. همینکه جمعی در میان باشد، کار به حذف و انحصار می‌کشد و حقیقت طبع آدمی به گونه‌ای است که در سفسطه و مغلطه پردازی برای اشتباهات خود فوق‌العاده هنرمند است.
به عبارت دیگر، و با پرسشی متفاوت، چرا ایرانیان به رستگاری جمعی فکر نمی‌کنند؟ در زیر یک به یک موضوع رستگاری جمعی را با گونه شناسی افکار، فرهنگ، جغرافیا، شخصیت، نظام اقتصادی و ساختارسیاسی شمول گرا می‌سنجیم:
آیا افکار مختلفِ ما باعث شده تا نتوانیم حکمرانی مطلوب را ایجاد کنیم؟ ولی آیا جامعه یا کشوری در جهان وجود دارد که در آن تکثر فکر وجود نداشته باشد؟
به تعداد انسان‌ها فکر وجود دارد. در کشورهای غربی که قرارداد اجتماعی رایج است طیفی از اندیشه ها وجود دارد که معمولاً در غالب نظام حزبی باهم رقابت می کنند. افرادی مانند تلکوت پارسونز و آنتونی گیدنز عمری را در نظریه پردازی برای ایجاد هارمونی میان حکومت و مردم سپری کرده اند.
نظام حزبی کارآمدترین روش برای مدیریت افکار گوناگون است. پس تکثر اندیشه خود به خود دلیلی برای استبداد و اقتدارگرایی ایرانی نیست هرچند فقدان نظام حزبی در تاریخ ایران باعث حذف افکار رقیب شده است.
آیا مشکل در فرهنگ است؟ ضمن اینکه ده‌ها تعریف از فرهنگ وجود دارد اما برای پیشبرد بحث و بهره گیری از یک تعریف کاربردی، آن را به «نظام باورهای یک فرد یا نظام اجتماعی» خلاصه می کنیم. باور، غلیظ تر و مستحکم تر از فکر و افکار است.
فکر سیال است ولی باور، با تعصب، احساسات و تعهد همراه است. فکر ممکن است با یک کتاب یا سخنرانی تغییر یابد اما باور با دوام تر است. چالشِ باور و حکمرانی در آنجاست که اگر قرار باشد تنها یک باور در حکمرانی جاری باشد به طور طبیعیِ خروجی آن، حذف و انحصار است.
راه حلی که در جامعه بشری طراحی و تجربه شده برای آنکه تنها یک باور بر امورِ یک جامعه مسلط نشود، نظام حزبی است.
در آخرین انتخابات پارلمانی آلمان، احزاب کلیدی به ترتیب26، 24، 15و 12 درصد آراء را کسب کردند و برای ثبات، استحکام و تداوم نظام سیاسی و احترام به تکثر باورها در جامعه، دولت ائتلافی تشکیل دادند.
پهلوی دوم در 12 اردیبهشت 1354، چارچوبی را اعلام کرد و از همه ایرانیان خواست که به آن چارچوب / باور وفادار و متعهد باشند. او گفت: همه کسانی که به اصل سلطنت، قانون اساسی و اصول انقلاب سفید اعتقاد داشته باشند عضو حزب رستاخیز خواهند شد. در غیر اینصورت جایی در سیستم ندارند و می توانند گذرنامه خود را گرفته و از ایران بروند (صفحه 247 کتاب اقتدارگرایی ایرانی در عهد پهلوی).
به عبارت دیگر، مارکسیست ها و مذهبیون که باورهای متفاوت داشتند جایگاهی نداشتند. نتیجه آن شد که مارکسیست ها به اروپا و آمریکا رفتند و مذهبیون به سوریه، لبنان، لیبی، مصر و عراق و با دو دهه فعالیت گسترده سیاسی - تبلیغاتی به همراه حامیان خارجی خود، فضای بین‌المللی و داخلی را علیه شاه برانگیختند.
حکمرانی می تواند با یک باور باشد مشروط به اینکه باورهای دیگری در انتخابات و مدیریت کشور، نمایندگی داشته باشند و فرصت پیدا کنند تا رقابت کنند.
مهمتر از این مسئله، هدف از حکمرانی چیست؟ صرفاً حل مسائل یک جامعه. اگر هم گروهی معتقد است که باورهای او موثرتر از باورهای دیگران است باید خود را در مدیریت و حل مسائل نشان دهد.
اگر عملکرد او جواب نداد، یا باید ائتلاف کند و یا اجازه دهد باورهای دیگر مسائل یک جامعه را حل کنند. بنابراین، باورهای مختلف خود به خود باعث اقتدارگرایی نمی شوند بلکه فقدان مدیریت آنها به استبداد می انجامد.
آیا جغرافیای ما باعث شده تا نتوانیم حکمرانی مطلوب را ایجاد کنیم؟
شیلی یک باریکه جغرافیایی است و بسیار موفق. سنگاپور یک جزیره است و فوق العاده موفق.
هند جغرافیایی وسیع داشته و تقریباً با همه همسایگان خود تنش دارد ولی hub جهانی نرم افزار شده و به زودی اقتصاد سوم جهان خواهد شد و روز به روز احترام و شأن جهانی آن در حال افزایش است.
ترکیه که پیچیده‌ترین ژئوپلیتیک را داراست و در پنج عرصه جغرافیایی (دریای سیاه، اروپا، مدیترانه، قفقازو خاورمیانه)، مدیریتِ امنیتی می کند، بیش از چهل میلیون نفر توریست جذب کرده و از شهروندان هیچ کشوری ویزای ورود نمی خواهد و باورهای مختلف را در جامعه خود نهادینه کرده است.
جغرافیا و ژئوپلیتیک مانعی برای حکمرانی مطلوب نیست بلکه بستگی به درایت مدیران دارد.
در ادامه بررسی خوشه‌های علی، این پرسش مطرح میشود که آیا شخصیت یا کاراکترما باعث شده تا حکمرانی نامطلوب تاریخی داشته باشیم؟
زمانی شخصیت مهم می شود که سیستم مدیریت اُلیگارکیک یا حکمرانی عده ای معدود (Oligarchic) باشد و شهروندان و مجریان مجبور شوند تا خود را نه به مجموعه ای از قواعد و مقررات بلکه به افراد متصل کنند. در صفحه 212 کتاب آمده است:
محمدرضا شاه انتقاد نزدیک ترین افراد به خود را بر نمی‌تابید. حتی شخصی مانند منوچهر اقبال که پزشک بود و متملق‌ترین فرد سیاسی کلِ دوره 57 ساله خاندانِ پهلوی شمرده میشود و گفته میشود هفتاد پست و مقام داشت و چهارده سال رئیس شرکت نفت بود، هنگامی که پس از برکناری در آبان ماه سال 1356 به شاه نامه نوشت و از نارضایتی مردم خبر داد، محمدرضا شاه درجواب گفت که او (اقبال) در جریان نیست و شاه بهتر می داند.
منوچهر اقبال همین که از قدرت کناره گیری کرد منتقد سیستم شد. او در 4 آذر 1356 چندهفته پس از کناره گیری از قدرت فوت کرد.
شخصیت دونالد ترامپ و جو بایدن بسیار با هم متفاوت است اما عملکرد هر دو در برابر یک سیستم عظیم حقوقیِ تفکیک قوا و افکار عمومی قرار دارد و اجازه نمی دهند خلقیات آنها مبنای مدیریت کشور شوند.
شخصیتِ خانم آنگلا مرکل و اولاف شولتس تفاوت‌های اساسی دارد اما حکمرانی هردو در یک سیستم ائتلافی در درون پارلمان انجام می پذیرد. ویژگی‌های شخصیتی آنها (Idiosyncrasies) در حداقل تاثیر گذاری برحکمرانی قرار دارند.
رضا نیازمند از مدیران اقتصادی پهلوی دوم در مورد محمدرضا شاه چنین میگوید (صفحات 191-192 کتاب):
خوب البته شاه این رشد بی سابقه (اقتصادی در سالهای 1341-1347) را دید و ساواک هم که اخبار را به او می‌داد و می‌گفت اینها (عالیخانی وزیر وقت اقتصاد و 5 معاونش) اصلاً یک مشت آدم هستند به هم چسبیده و هماهنگ که هرکار بخواهند تصمیم می‌گیرند و اجرا می‌کنند.
به نظر من شاید همین موجب شد که شاه از عالیخانی کمی بترسد. شاه از افرادی که کمی محبوبیت و شهرت پیدا می‌کردند می ترسید. شاید فکر می‌کرد یک روزی خارجی‌ها بیایند پشت عالیخانی و او را وسوسه‌اش کنند شلوغی راه بیاندازند شاه را بردارند. همه مردم آن موقع می‌گفتند نخست وزیر آتی ایران عالیخانی است.
محمدرضا شاه بسیار مطالعه می‌کرد، جلسه‌ای می گذاشت، با دقت گوش می‌کرد به پیشرفت اقتصادی و به اعداد و ارقام علاقه وافر نشان می‌داد ولی او خود را شاه می‌دانست و احتمالاً تصور می‌کرد که جمیع مسائل فقط در ذهن او شکل می‌گیرند و مدیرانی که با دستورِ کار محدود سازمانی نزد او می‌آیند «کل» را نمی بینند و متوجه ملاحظات او نیستند. او خود را فراتر از قاعده، آیین‌نامه، اساسنامه و مصوبات می‌دانست و وقتی زیرمجموعه‌ای، از خود درجه‌ای از استقلال نشان می‌داد آزرده خاطر می‌شد و مقدمات حذف آنان را فراهم می کرد.
شاید تنها دلیلِ مهم بقای امیرعباس هویدا علی رغم توانمندی های شخصی و مدیریتی، اطاعت محض او بود.
اینکه نظام تصمیم‌گیری در ذهن یک نفر متمرکز گردد طبعاً به اشتباهات فراوانی منجر میشود.
«کل» را باید جمع ببیند و نه فرد. «کل» را باید اجماع پارلمانی ببیند و نه فرد. ائتلاف‌های حزبی باید به «کل» برسند و نه یک فرد.
اسدالله عَلَم، شاه را لویی چهاردهم خطاب می کرد و شاه نیز از این تمثیل لذت می‌برد ضمن اینکه عَلَم از این فرصت برای مال اندوزی استفاده می کرد درحدی که از افرادی که او را ملاقات می‌کردند پول میگرفت (صفحه 212 کتاب). عَلَم در جای دیگری میگوید (صفحات 243 و 246 کتاب):
(شاهنشاه) از شلوغ بودن دانشگاه‌ها ناراحت بودند فرمودند قطعا دستور از مسکو رسیده. عرض کردم مسلماً یک تحریک خارجی است ولی این نکته را نباید از نظر دور داشت که اگر زمینه آماده نباشد، خارجی کاری نمی تواند بکند....
امروز (اعلیحضرت) خیلی اظهار محبت کردند چون عرض کردم چند روزی است قلبم درد می کند اجازه بفرمایید بروم بخوابم چون دکتر میگوید فشار عجیبی است باید ساعت های طولانی بخوابی. فرمودند قطعاً برو! چون حیف است بمیری. لازمت داریم. اما متاسفانه بعد از ظهر کار داریم. دوباره باید تو را ببینم. پس امروز نمی‌توانی بروی.
شخصیت زمانی بروز می‌کند که تصمیم سازی‌ها جمعی نباشند زیرا اگر تصمیمِ جمعی اشتباه باشد، سریع‌تر اصلاح میشود ولی در تصمیم‌سازی‌های فردی، اذعان به اشتباه، به شوکت و ابهت فرد لطمه می‌زند.
وقتی سیستم باشد، همه امور در قضاوت‌ها و استنباط‌های فردی خلاصه می‌شوند. امیرعباس هویدا نخست وزیر به آنتونی پارسونز سفیر انگلیس می گوید (صفحه 248): میدانی آنتونی، تعریف اعلیحضرت از دیالوگ چیست؟ این است: من می‌گویم، شما گوش می‌کنید و اعلیحضرت تغییر نمی‌کند.
پرویز ثابتی نفر دوم ساواک به صحبتی با هویدا در سال 1352 اشاره می‌کند که اوج ناامنی افراد در حکمرانی تک نفره را نشان می‌دهد (صفحات 248-249): روزی با هویدا در ایام نخست وزیری در باره گروه‌های چریکی صحبت می کردیم و می گفتم که اینها سیانور به همراه دارند وقتی قرار ملاقات می‌گذارند سیانور زیر دندانشان است که اگر دستگیر شوند فورا قورت بدهند و باعث مرگ سریع شود.
هویدا گفت: 2 تا از این قرص های سیانور را به من بدهید. گفتم برای چه کاری می‌خواهید؟ در جواب گفت: اگر یک وقتی اتفاقی افتاد ما هم قورت بدهیم.
این مقدمه برای چاپ جدید کتاب اقتدارگرایی ایرانی در عهد پهلوی، دو عامل زیر را علل اصلی ناکامی ایرانیان در حکمرانی مطلوب قلمداد می کند:
1) فقدان نظام مدیریت شفاف اقتصادی و
2) فقدان ساختار سیاسی شُمول (Inclusive).
به عبارت دیگر از شش متغیر خوشه‌های عِلی، دو مورد فوق به عنوان یک نظر، مبنا هستند و چهار مورد دیگر (افکار مختلف، فرهنگ، جغرافیا و شخصیت) معلول می باشند.
در دوره نوین جهانی و عصرِ مدرنیته، هیچ کشوری از پرداختن به سالم سازی و شفاف سازی اقتصادی مستثنی نیست.
حداقل 70 سال است که کانون حکمرانی و سیاست‌ورزی در جهان، اقتصادی است. به محض اینکه رشد و توسعه اقتصادی هدف اصلی یک کشور نشد، مشکلات شروع میشود.
تجربه جهانی می گوید: امنیت و سیاست خارجی باید تابع اقتصاد باشند. مردم هر کشوری زمانی به موضوعات سیاست خارجی و امنیت ملی روی می‌آورند که اقتصاد کشور آنها سالم، توزیعی و دارای شمولیت نباشد.
پهلوی دوم علیرغم توجه به توسعه «عمرانی» و اجرای ده‌ها پروژه درکشور، حداقل نیمی از توجه خود را صرف مسایل نظامی و منطقه‌ای نمود.
او اعلام کرد قدرت ایران به خلیج فارس محدود نمی‌شود و اقیانوس هند نیز شامل منافع ملی ایران است.
این در حالی است که تنها رهیافتی که زمینه همزیستی مسالمت آمیز بین ایران و همسایگان را فراهم می‌کند یک فرمول اقتصادی - فرهنگی است.
همسایگان عرب و غیر عرب ایران، هژمونی امنیتی تهران را نخواهند پذیرفت و اگر ایران چنین هدفی را دنبال کند عموم آنها تمام امکانات خود را برای تضعیف ایران به کار خواهند گرفت.
بین سالهای 1350 تا 1356، فروش بی سابقه اسلحه به ایران توسط دولت‌های نیکسون و فورد باعث شد که بودجه نظامی کشور 680 درصد افزایش پیدا کند. در سال 1356 ایران پیشرفته‌ترین نیروی هوایی خاورمیانه، بزرگترین نیروی دریایی خلیج فارس و پنجمین ارتش بزرگ دنیا را از آن خود کرده بود.
شاه توجه خاصی به رفاه افسران، نظارت بر تربیت آنها، تامین حقوق‌های کلان، مستمری‌های مکفی، مزایای خاص و مراکز خرید ارزان داشت
. قدرت نمایی نظامی ایران با جشنهای 2500 ساله طی 19 تا 25 مهر 1350 در پاسارگاد همزمان شد. قدرت ناموزون کشور با دعوت 480 مهمان خارجی و حمل غذا از پاریس به شیراز طی 120 پرواز به نمایش گذاشته شد.
با این وجود، ایرانیان حداقلِ نقش را در برگزاری این جشن داشتند. در طول این جشن، کشور نیمه تعطیل بود و عده قابل توجهی از فعالین سیاسی در حبس بودند. بعد از این جشنهای شیراز، طاق نصرت شهیاد (میدان آزادی)، مجموعه ورزشی المپیک با ورزشگاه صد هزار نفری، شبکه آبیاری ارس، سه سد بزرگ در کردستان، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و بزرگترین تلمبه‌خانه گاز جهان در جزیره خارک افتتاح شد.
ضمن اینکه این اقدامات صورت گرفت، بوروکراسی کشور توان ارائه شفافیت، توزیع عادلانه امکانات، توازن میان شهر و روستا، جلوگیری از فساد مالی و بخش‌های دولتی را نداشت.
خیز اپوزیسیون مارکسیستی و مذهبی پس از جشنهای شیراز به واسطه حاشیه نشینی شهرها، عدم توازن و برنامه‌ریزی اقتصادی، تمرکز بر نظامی‌گری، وابستگی به آمریکا و بی توجهی به فرهنگ بومی دوچندان شد (صفحات 228 - 225).
اسدالله عَلَم درباره وقایع سالهای 1349-1347 میگوید: (صفحات 234-233):
صبح شرفیاب شدم.... عرض کردم اول، باز هم قیمت آب است. آخر چطور ممکن است قیمت آب را 70 درصد بالا ببرند و باز اعلیحضرت همایونی در فرمایشات خودتان بفرمایید قیمت زندگی یک درصد در سال بیشتر بالا نمی‌رود؟ دوباره چه لزومی دارد اینقدر به مردم فشار بیاورند؟ فرمودند دستور خواهم داد تجدید نظر بکنند....
وضع بد گمرک فرودگاه مهرآباد را به عرض رساندم. این دفعه چون بی‌خبر از سوییس آمدم وضع آنجا را بسیار بد دیدم. فرمودند خودت آنجا را درست کن! این هم یک درد سر تازه.
روز 24 آذر 1349 آبا اِبان (Abba Eban) وزیر خارجه اسراییل به ایران آمد چون از وسیله خود من خواسته بود که بیاید و شرفیاب شود. تا روز ورود او، وزارت خارجه اطلاع نداشت. مصراً خواسته بود که مرا ببیند. من می‌دانستم شاهنشاه خوششان نمی‌آید چون بعضی کارها را میل دارند انحصاری در دست و در اقتدار خودشان باشد. چه باید کرد؟
همینطور پرویز ثابتی نفر دوم ساواک، پیرامون ارتباط میان امنیت و اقتصاد میگوید (صفحه 245):
تأمین امنیت کشور تنها از طریق سرکوب و مبارزه با سازمان ها و گروه‌های مخالف و برانداز امکان پذیر نیست. در یکی از گزارش‌های اساسی نوشته بودم، فقر، فساد و بی‌عدالتی موجب عدم رضایت و رویگردانی و توسل به اقدامات ضد امنیتی میشود. سرکوب این اقدامات نیز آثار و عوارضی به جا می‌گذارد و عکس‌العمل‌های جدیدی را سبب میشود و این دور باطل همچنان ادامه خواهد یافت تا اینکه سرچشمه آنچه موجب رویگردانی مردم از رژیم میشود به حداقل برسد.
علت دوم در ریشه یابی علل شکست ایرانیان در سیاست ورزی و حکمرانی مطلوب، فقدان یک نظام سیاسی نه ضرورتاً «دموکراتیک» در مراحل اولیه، بلکه مردم شمول است. نه ویتنام دموکراتیک است و نه چین اما در داخل هردو، حزب کمونیست، گروه‌های مختلف اجتماعی نه درحد نمونه‌های غربی، بلکه تا حدی نمایندگی دارند.
نه اندونزی به معنای آلمانی دموکراتیک است و نه مکزیک. اما هر دو سیستم از اقتدارگرایی فردی، به معنای خاورمیانه‌ای مفهوم، به اقتدارگرایی بوروکراتیک حرکت کرده و با تمرین در تحزب سعی می‌کنند گروه‌ها و جریان‌های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در حاکمیت نمایندگی داشته باشند. چون اقشار مختلف در حاکمیت این کشورها نمایندگی دارند، سیاست جنبه انباشتی و تکاملی پیدا می‌کند تا آنکه مانند تاریخ سیاست در ایران، حالت سینوسی و صعود و سقوط های مکرر را تجربه کند.
به جز آمریکا، هیچ کشوری درجهان در ابتدای تاسیس به صورت دموکراتیک متولد نشده، بلکه همه دموکراسی‌ها به تدریج از مطلق‌گرایی به اقتدارگرایی فردی / پادشاهی سپس به اقتدارگرایی بوروکراتیک، بعد به رشد فراگیر بخش خصوصی رقابتی، به جامعه مدنی و در نهایت به تعبیر یورگن هابرماس آلمانی به دموکراسی پیشرفته‌ای تبدیل می شوند که حکومت هیچ وظیفه‌ای جز تامین منافع و مصلحت عامه نداشته باشد.
چطور میشود که یک ایرانی متولد تهران به ریاست پارلمان نروژ می‌رسد؟ چطور میشود که یک بریتانیایی که ریشه هندی - کنیایی دارد به نخست وزیری انگلستان دست می یابد؟ چگونه بانوان ایرانی به نمایندگی در پارلمان‌های اروپایی انتخاب می شوند؟ چگونه یک شهروند کانادایی که هندی الاصل و از مذهب سیک است، به وزارت دفاع آن کشور انتخاب میشود؟
تمامی این تحولات و شبیه آنها که در اروپا و آمریکای شمالی فراوان است، به واسطه اصل شمول (Inclusiveness) است.
چه حسی میان سیاهان آمریکایی ایجاد میشود وقتی از میان آنها زن حقوقدانی به تایید سنای این کشور به عضویت بالاترین مرجع قضایی آمریکا انتخاب میشود؟
پیغام این تحولات به اقلیت‌ها این است که شما هم جایگاهی دارید. همه باید نمایندگی داشته باشند. همه با تلاش و تشکل می‌توانند در مدیریت کشور سهیم باشند. با نگاه شمول گرا، هم تداوم سیاسی به دست می‌آید و هم ثبات سیاسی.
بی‌دلیل نیست که در انگلستان هیچ وقت انقلابی صورت نگرفته برای اینکه نظام سیاسی عموماً به جامعه امتیاز می دهد و همیشه در حال انطباق با شرایط، بحران ها، بی ثبا تی ها، واقعیت‌ها و Fact ها بوده زیرا که عقلانیت در حکمرانی یعنی فهم واقعیت و انطباق با آن، به طوری که قانون اساسی آمریکا تا کنون 27 بار شامل متمم شده است.
همانطور که نمی‌توان از دوره دبستان به فوق دکترا پرش کرد، نه در تجربه بشری و نه در تئوری امکان پذیر نیست که از فردیت محض سیاست در خاورمیانه به نظام دموکراتیک، که بهترین نمونه آن در آلمان پیدا می شود، جهش کرد.
بهترین روش برای تمرین دموکراسی، نظام اقتصادی رقابتی و سازمان یافته است که آلمان‌ها از 1860 شروع کرده‌اند.
تشکیلات سیاسی رقابتی در عموم کشورهای دموکراتیک ناشی از تشکیلات اقتصادی رقابتی است که از 1750 به بعد آغاز شده و صدها فراز و نشیب داشته است.
در فعالیت اقتصادی است که افراد معنای Fact، Compromise و Collaboration را می‌آموزند. در نظام اقتصادی رقابتی است که رادیکالیسم سیاسی رنگ می‌بازد. در داد و ستد و تولید است که شهروند معنای رقابت، کارآمدی، سیستم، نظم، زمان، هرم و تشکیلات را می‌آموزد.
رشد اقتصادی توسط بخش خصوصی است که ضرورت ثبات سیاسی و جلوگیری از سیاست سینوسی را فرآهم می‌کند.
البته آن بخش خصوصی ارزش دارد که رانت حکومتی نداشته باشد (Parasite Capitalism). چرا در مکزیک، برزیل، کره جنوبی و اندونزی سیاست به سوی عقلانیت رفت؟ چون این کشورها مجبور شدند برای پاسخگویی به مردم خود وارد عرصه بین المللی رقابتِ اقتصادی شوند.
بنابراین به عنوان یک نظر، دو دلیل اولویت ندادن به رشد و توسعه اقتصادی از یک طرف و نظام سیاسی غیرشمول گرا از طرف دیگر، ریشه‌های شکست سیاست ورزی و حکمرانی مطلوب در ایران بوده‌اند.
در دوران مدرن، ریشه اصلی ناکامی سیاست در ایران، ورود و پیاده شدن ناقص سرمایه داری رقابتی در کشوراست.
رقابت سیاسی صرفاً با میزگرد و سخنرانی به دست نمی آید. به جز بلاروس، روسیه، کوبا و کره شمالی، همه کشورها در جهان به درجات مختلف و با روش‌هایِ گوناگونِ بومی شده (Customized) وارد عرصه اقتصادی شده‌اند تا هم نیازهای اقتصادی مردم خود را تامین کنند و هم از ثبات و تداوم سیاسی برخوردار باشند و هم معنای رقابت را بیاموزند.
دموکراسی پیشرفته، با مشقت‌های فراوان فکری و علمی و تمرین‌های پر فراز و نشیب به دست می‌آید.
شاید مهمترین شاهد این دو علت گفته شده در شکستِ سیاست ورزی از مشروطه به بعد، پاسخ به این سوال است که: چرا طیف جریان‌های فکری، قومی و سیاسی ایرانیان به دولت‌ها و نهادهای خارجی روی آورده‌اند؟
چون در داخل نمایندگی نداشته‌اند. با اصل قرار دادن رشد اقتصادی رقابتی، نمایندگی کردن همه جامعه از حالت صرف سیاسی به حالت حقوقی در می آید.
در جهان پر چالش امروز اگر کشوری، اساس حکمرانی را اقتصاد رقابتی بین المللی تعریف نکند چاره ای جز مساوی شمردن حکمرانی با قدرت برای قدرت ندارد: مسیری که روسیه رفته ولی چین با تنظیم روزانه اقتصاد خود با واقعیاتِ سیاست روز، و ضمناً برگرفته از تعلیمات کنفوسیوسی، هم ثروت مردم خود را افزایش می دهد و هم همه را با ثروت خود مجبور می کند به چین احترام بگذارند.
-----------------------
* مقدمه چاپ جدید کتاب اقتدارگرایی ایرانی در عهد پهلوی
تماشاخانه
ببینید | درخت کریسمس هم گران شد
سد فینسک را وزارت نیرو هم گردن نمی گیرد / نارضایتی مردمی از ساخت فینسک (فیلم)
فیلم های دیگر کانال عصر ایران در تلگرام
