نقش "عنصر دین" در حدوث و تداوم انقلاب اسلامی ایران

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، محمد محمودی‌کیا، استادیار گروه اندیشه سیاسی در اسلام پژوهشگده امام خمینی (ره) و انقلاب اسلامی، در یادداشتی اختصاصی برای تسنیم پس از فرمایشات روز گذشته رهبر انقلاب در بزرگداشت شهدای استان زنجان، به نقش عنصر دین در حدوث و تداوم انقلاب اسلامی پرداخته است که متن کامل آن را در زیر می‌خوانیم:

دیدگاهی مختلفی از سوی محققان و پژوهشگران تاریخ انقلاب و متخصصان جامعه‌شناسی انقلاب در داخل و خارج از کشور نسبت به ماهیت رخداد انقلاب و دگرگونی عمیق سیاسی ایران در سال 1357 وجود دارد که هر یک بنا به زاویه دید و سلایق یا منافع شخصی، جریانی و یا سیاسی خود به تبیین رخداد انقلاب پرداخته و روایت خود را از انقلاب برجسته می کنند.

از این منظر رویکردهای مختلف و گاه متعارضی نسبت به ماهیت، ریشه‌ها و کنشگران انقلاب به چشم می‌خورد که بدون تردید با توجه به میزان مقبولیت و فراگیری شعارها و نیز حضور نمادهای اسلامی و شیعی در جریان رخداد انقلاب، سهم قابل توجهی از ریشه‌ها، علل و کنشگران انقلاب را می‌توان برخاسته از هویت دینی و مذهبی جامعه ایرانی دانست.

لذا به باور قاطبه محققان، تاریخ‌نگاران، تحلیل‌گران، پژوهشگران و ناظران داخلی و خارجی، انقلاب ایران در سال 57 انقلابی اسلامی به شمار می‌آید؛ انقلابی با درون‌مایه‌های مذهبی و تأثیرپذیرفته از رهبری شبکه روحانیون شیعه و در رأس آن‌ها، تکیه بر رهبری دینی و سیاسی حضرت امام خمینی (س).

مخالفت صریح و علنی امام خمینی با تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی در مهر 1341، تحریم انتخابات متعاقب اعلام اصول شش‌گانه انقلاب سفید از سوی محمدرضا پهلوی، قیام خونین 15 خرداد 1342 در نتیجه دستگیری امام خمینی، اعتراض امام خمینی نسبت به تصویب قانون کاپیتولاسیون و سپس تبعید ایشان به بورسا در ترکیه و سپس به نجف اشرف در عراق و نیز پیامدهای شهادت فرزند ارشد امام خمینی مرحوم آیت‌الله سید مصطفی خمینی، و دست آخر برگزاری سریالی مراسم‌های یادبود برای شهیدان قیام مردم قم که نسبت به اهانت روزنامه اطلاعات در 17 دی‌ماه 1356، در تبریز، یزد، جهرم، تهران، اصفهان، کرمان، و شیراز برگزار شد، همگی از جمله مصادیق و حوادث برجسته‌ای هستند که ماهیت اسلامی مکنون در انقلاب و نیز نقش ارزش‌های دینی رخداد انقلاب را بیش از پیش برجسته می‌ساخت.

برگزاری مراسم‌های یادبود کشته‌شدگان حوادث مذکور که دیگر نام شهید بر آنها الصاق شده بود به تشدید مبارزات مذهبی علیه رژیم شاه منجر شد تا جایی که شاه با انتخاب جعفر شریف امامی دست به تغییراتی صوری در شیوه حکمرانی خود زده و ظاهرا اقدام به بازسازی چهره خود مبتنی بر ارزش‌های اسلامی کرد که مهم‌ترین این اقدامات تغییر مبدا تاریخ به هجرت رسول مکرم (ص) و یا تعطیلی مراکز فساد در سطح شهرها بود.

راهپیمایی روز 13 شهریور 1357 که مصادف با عید فطر بود نمایش تمام عیاری علیه رژیم سلطنت و اقدامی سازمان‌یافته توسط نیروهای مذهبی اعم از روحانیون و بازاریان تلقی می‌شد. این دست اقدامات با فرارسیدن ماه محرم و آغاز مراسم عزاداری سید و سالار شهیدان به نقطه اوج خود رسید چنانچه تظاهرات مردم در روزهای عاشورا و تاسوعای آن سال نمایشی کامل از نمادهای سیاسی آن روزگار و دست نوشته‌ها و تصاویری از رهبران انقلاب و چهره برجسته مبارز علیه استبداد نظام سلطنت بود.

اگر چه تحلیل تک بعدی از رخداد انقلاب و تقلیل تمام انگیزه‌های انقلاب به مذهب، تصویر جامع و کاملی از نقش نیروهای انقلاب به دست نمی‌دهد و لاجرم نیازمند اتخاذ یک رویکرد جامع و منظومه‌ای نسبت به ریشه‌های بروز انقلاب و نیز نیروهای دخیل بر فرایند انقلاب هستیم، با این وصف نمی‌توان نقش برجسته دین و نمادهای دینی را در رخداد انقلاب نادیده گرفت.

طبعا علاوه بر نقش نیروهای داخلی، نمی‌توان از تاثیر و نقش عوامل بیرونی همچون وابستگی شدید رژیم شاه به امریکا نیز غفلت کرد. همچنین نقش توسعه نیافتگی ایران، محرومیت، گسست طبقاتی شدید و فقر در جامعه از جمله ریشه‌های شکل گیری انقلاب اسلامی سال 1357 هستند.

لذا تاکید بر نقش مولفه‌ها و نمادهای دینی در رخداد انقلاب به معنای انکار و یا کم اهمیت شمردن نقش و تاثیر دیگر عوامل و مولفه‌ها در رخداد انقلاب ایران در سال 1357 نیست، بلکه صرفا این تاکید برجسته ساختن فضایی است که کنش انقلابی در چارچوب آن به عینیت رسید و هنجارهای حاکم بر رفتار انقلابی بر اساس آن سامان یافت.