نگاهی به چالش‌های زنجیره تولید گندم، آرد و نان /1
در طول سال‌های اخیر ایران همواره با تراز تجاری منفی در ارتباط با گندم مواجه بوده است به این معنی که همواره میزان صادرات (ارزشی) از واردات (ارزشی) کمتر بوده است.
در طول سال‌های اخیر ایران همواره با تراز تجاری منفی در ارتباط با گندم مواجه بوده است به این معنی که همواره میزان صادرات (ارزشی) از واردات (ارزشی) کمتر بوده است.
به گزارش خبرگزاری مهر، یحیی لطفی نیا، دانشجوی دکترای اقتصاد و پژوهشگر اقتصادی در یادداشتی 5 قسمتی به چالش‌های زنجیره گندم، نان و آرد و راهکارهای پیش رو پرداخته است که بخش اول یادداشت از نظرتان می‌گذرد:
در بند 7 سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی ابلاغی از سوی مقام معظم رهبری در سال 1392 به تأمین امنیت غذایی اشاره شده است. در ارتباط با منبع تأمین غذا و امنیت غذایی، گندم نقش و جایگاه ویژه‌ای دارد. به گونه که گندم با میانگین 1353 کیلوکالری انرژی به‌تنهایی 41 درصد کل انرژی عرضه‌شده در سطح کشور را طی سال‌های 1379 تا 1395 به خود اختصاص داده است. علاوه بر این محصولات مرتبط با گندم حدود 20 درصد هزینه‌های خوراکی و دخانی خانوار ایرانی را شامل می‌شود. گندم فقط غذا نیست، بلکه محصولی است که به دلیل ارتباطات پسین و پیشین در اقتصاد ملی کشور باعث ایجاد فرصت‌های شغلی، ایجاد درآمد و ارزش‌آفرینی و درآمد ارزی (صادرات) یا صرفه‌جویی ارزی (واردات) می‌شود.
زنجیره تأمین مواد غذایی کشاورزی [گندم] مجموعه‌ای از فعالیت‌های مزرعه تا سفره، اعم از تأمین نهاده‌ها، تولید، فرآوری، بسته‌بندی، انبار، حمل و نقل، توزیع، بازاریابی و مصرف را شامل می‌شود. در ایران شش حلقه اصلی در زنجیره تأمین گندم، آرد و نان داریم که عبارتند از:
1) تولید و سطح زیرکشت گندم؛
2) مراکز خرید و تحویل‌گیری گندم؛
3) سیلو و انبار تأسیسات ذخیره‌سازی گندم؛
4) کارخانجات تبدیل گندم به آرد؛
5) واحدهای مصرف‌کننده شامل صنوف صنایع نان و غیر نان؛
6) مصرف‌کنندگان نان و کالاهایی که در آن‌ها آرد مصرف می‌شود؛
با توجه به جایگاه، اهمیت، نقش و اثر زنجیره تأمین گندم، آرد و نان در اقتصاد ملی با توجه به شش حلقه اصلی بیان شده طی یادداشت‌های جداگانه به بررسی و آسیب‌شناسی آن پرداخته می‌شود.
زنجیره گندم، نان و آرد: تولید و سطح زیرکشت گندم
اولین مرحله زنجیره تأمین گندم، آرد و نان در کشور، تولید و سطح زیر کشت گندم است. جدول 1 وضعیت برآوردی سطح، میزان تولید و عملکرد در هکتار گندم در کل کشور در سال‌های زراعی 1390 تا 1397 را نشان می‌دهد. مجموع سطح زیر کشت گندم روند کاهشی (از 8.5 میلیون هکتار به 5.4 میلیون هکتار) و میزان تولید (از 8.8 میلیون تن به 13.3 میلیون تن) افزایشی بوده است که این موضوع به معنای بهبود وضعیت عملکردی تولید گندم در کشور است. به گونه‌ای که در طول دهه 90 عملکرد زمین‌های آبی رشد 79.6 درصد و زمین‌های دیم رشد 108.5 درصد داشته است.
جدول 1- برآورد سطح، میزان تولید و عملکرد در هکتار گندم کل کشور در سال‌های زراعی مختلف (هتکار - تن - کیلوگرم)
در مجموع استان‌های کردستان (575 هزار هکتار)، آذربایجان شرقی (455 هزار هکتار)، خوزستان (425 هزار هکتار)، کرمانشاه (414 هزار هکتار) بیشترین سطح زیر کشت گندم را به خود اختصاص داده‌اند. کمترین نیز مربوط به استان‌های قم (7.5 هزار هکتار)، یزد (9.8 هزار هکتار)، البرز (10.4 هزار هکتار) است. در این میان استان کردستان (541 هزار هکتار) با اختلاف زیاد بیشترین سطح زیر کشت دیم را به خود اختصاص داده است در کشت آبی نیز استان خوزستان (353 هزار هکتار) بیشترین سطح زیر کشت را داشته است.
در مجموع تولید در دو کشت دیم و آبی بیشترین میزان تولید گندم به ترتیب مربوط به استان‌های خوزستان (1580 هزار تن)، گلستان (1370 هزار تن)، کردستان (1218 هزار تن) و آذربایجان شرقی (969 هزار تن) است. کمترین میزان تولید نیز به ترتیب مربوط به استان‌های گیلان (10 هزار تن)، قم (31 هزار تن) و بوشهر (31.3 هزار تن) است.
در ارتباط با عملکرد کشت آبی، استان تهران (6084 کیلوگرم به تن) بهترین عملکرد و استان سیستان و بلوچستان (2680 کیلوگرم به تن)، بدترین عملکرد را داشته‌اند. در ارتباط با زمین‌های دیم نیز استان گلستان (2659 کیلوگرم به تن) بهترین عملکرد و استان بوشهر (252 کیلوگرم به تن) جدای از شش استان فاقد تولید در زمین‌های دیم بدترین عملکرد را داشته‌اند.
جدول 2- برآورد سطح، میزان تولید و عملکرد در هکتار گندم به تفکیک استان در سال زراعی 97-1396 (هکتار - تن - کیلو گرم)
سطح
تولید
عملکرد
آبی
دیم
جمع
آبی
دیم
جمع
آبی
دیم
1
آذربایجان شرقی
80195
374600
454795
378209
590560
968768
4716
1577
2
آذربایجان غربی
98182
272383
370565
376220
397500
773720
3832
1459
3
اردبیل
72890
232991
305881
322893
277786
600679
4430
1192
4
اصفهان
35039
12200
47239
148011
9625
157636
4224
789
5
البرز
10243
185
10428
44522
355
44878
4347
1921
6
ایلام
57010
82000
139010
210114
57742
267856
3686
704
7
بوشهر
10319
8040
18359
29286
2029
31315
2838
252
8
تهران
38123
800
38923
231959
808
232767
6084
1010
9
چهارمحال و بختیاری
23493
36100
59593
71003
3170
102708
3022
878
10
خراسان جنوبی
19051
0
19051
60501
0
3176
11
خراسان رضوی
155763
51000
206763
482732
22941
505673
3099
450
12
خراسان شمالی
47500
74000
121500
152055
45535
197589
3201
615
13
خوزستان
352932
72087
425019
1499634
80522
1580156
4249
1117
14
زنجان
18404
273510
291914
89377
418121
507499
4857
1529
15
سمنان
22200
9300
31500
97296
17133
114429
4383
1842
16
سیستان بلوچستان
32633
0
32633
87442
0
87442
2680
0
17
فارس
210050
46680
256730
914979
25917
940896
4356
555
18
قزوین
46912
91918
138830
195492
84216
279708
4167
916
19
قم
6637
870
7507
30187
790
30977
4549
909
20
کردستان
33929
541350
575279
184372
1033778
1218150
5434
1910
21
کرمان
35985
0
35985
167298
0
167298
4649
22
کرمانشاه
99729
314000
413729
504033
361030
865063
5054
1150
23
کهگیلویه و بویر احمد
23390
52500
75890
69370
30479
99848
2966
581
24
گلستان
161138
212005
373143
807026
563744
1370770
5008
2659
25
گیلان
0
10488
10488
0
10333
10333
985
26
لرستان
51452
187250
238702
225811
231044
456855
4389
1234
27
مازندران
24412
25000
49412
89971
60096
150067
3686
2404
28
مرکزی
50584
140000
190584
230089
155460
385548
4549
1110
29
هرمزگان
12606
0
12606
58820
0
58821
4666
30
همدان
73775
326053
399828
397392
428594
825985
5389
1315
31
یزد
9767
0
9767
37636
0
37636
3853
32
جنوب استان کرمان
38658
0
38658
168429
0
168429
4357
منبع: گزارش سالانه عملکرد وزارت جهاد کشاورزی برای سال 1397
با توجه به اتکای بالای تولید گندم کشور به تولیدات در زمین‌های دیم که آن نیز وابستگی شدیدی به وضعیت آب و هوایی کشور (ترسالی یا خشکسالی) دارد. در برخی سال‌ها ممکن است برای پاسخگویی به نیاز داخل اقدام به واردات نموده و یا در صورت تولید گندم بیش از ظرفیت مصرف و نیاز داخل آن را صادر نمود. بنابراین تجارت محصولات کشاورزی خصوصا گندم به عنوان یک کالای اساسی و استراتژیک همواره مورد توجه قرار گرفته است.
جدول 3 وضعیت تجارت خارجی گندم ایران را نشان می‌دهد. در طول سال‌های اخیر ایران همواره با تراز تجاری منفی در ارتباط با گندم مواجه بوده است به این معنی که همواره میزان صادرات (ارزشی) از واردات (ارزشی) کمتر بوده است. به گونه‌ای که در سال 2018 (1396-97) میزان واردت 34 میلیون دلار و میزان صادرات 9.8 میلیون دلار بوده است که نشان دهنده تراز تجاری منفی 25 میلیون دلار بوده است. بیشترین تراز تجاری در دوره زمانی مذکور مربوط به سال 2015 با 2.4 میلیارد دلار بوده است.
جدول 3- وضعیت واردات و صادرات گندم در ایران (2012-2018)
واردات
صادرات
مقدار (تن)
ارزش (هزار دلار)
مقدار (تن)
ارزش (هزار دلار)
2012
(1390-91)
5445411
1915555
14302
4987
2013
(1391-92)
4388441
1457454
5939
1637
2014 (1392-93)
7428635
2435093
24822
11212
2015 (1393-94)
3300153
766080
46776
15818
2016
(1394-95)
1478352
376954
3
14
2017 (1395-96)
73862
20330
88944
19790
2018 (1396-97)
168196
34902
69069
9808
Source: https://www.indexmundi.com
در دو ماه ابتدای سال 1399، 537.4 میلیون دلار گندم با سهم 20.6 درصد از کل محصولات کشاورزی وارد کشور شده است. این در حالی است که در سال 1398 هیچ گندمی به داخل کشور وارد نشده است. با توجه به آنچه که بیان شد، تکیه بازار گندم کشور متکی بر تولید داخلی است و در شرایط خاص (تأمین ذخایر اضافی و همچنین تأمین نیازهای مصرفی در شرایط خشکسالی) به واردات نیاز خواهد داشت. در بخش صادرات نیز با وضعیت باثباتی مواجه هستیم ولی هیچگاه نقش و جایگاه ویژه ای در امر صادرات نداشته ایم.
*به گفته سخنگوی گمرک کشور تا 14 تیرماه سال جاری، یک میلیون و 943 هزار و 821 تن گندم وارد کشور شده که نزدیک به 747 هزار تن آن از روسیه بوده است، این در حالی است که در سال 1398 هیچ نوع وارداتی انجام نشده است.
