43 سال قبل؛ هدیه روسها و پهلوی‌ها به زائران امام هشتم
حرم رضوی یک روز به بهانه تاسیس ژاندارمری خزانه، یک روز در اعتراض به سر گذاشتن کلاه پهلوی و به تن کردن لباس متحدالشکل و یک روز به دلیل لو رفتن جاسوس محمدرضا شاه بین زائران، گلوله باران شد و فاجعه مسجد گوهرشاد رقم خورد و روز دیگر با بمب‌گذاری منافقان، زائران رضوی به خاک و خون کشیده شدند و حرم هتک حرمت شد.
به گزارش ایسنا، امروز 29 آبان ماه چهل و سومین سالگرد هتک حرمت حرم مطهر رضوی توسط ماموران پهلوی پسر در سال 1357 است.
حرم مقدس امام رضا (ع) طی سال های 1291 تا 1357 سه بار هتک حرمت شد. یک بار توسط قوای روس، بار دیگر توسط نیروهای نظامی رضا شاه و بار سوم توسط ماموران شهربانی و ساواک محمدرضا شاه و در هر سه بار مردم پناه برده به امام هشتم به خاک و خون کشیده شدند.
هتک حرمت اول
اولین حرمت‌شکنی حرم حضرت امام رضا (ع) به‌دست قزاق‌های روس مستقر در مشهد در 10 فروردین 1291 رقم خورد. در اثر این حمله سردرها و گل دسته‌های حرم رضوی ویران و خزانه آستانه مقدسه غارت شد و تعداد زیادی از زوار امام رئوف زخمی و شهید شدند.
حمله قزاق‌های روس به حرم رضوی رفتاری سخت در واکنش به رد اولتیماتوم روسیه تزاری به احمد شاه قاجار برای انحلال 48 ساعته «ژاندارمری خزانه» بود. ژاندامری خزانه نیرویی بود که دومین مجلس شورای ملی به درخواست مورگان شوستر آمریکایی، خزانه‌دار کل ایران در 22 خرداد 1290 برای وصول مالیات از صاحبان ثروت تشکیل شد.
شوستر یک افسر انگلیسی به نام ماژور (سرگرد) استوکس از فرماندهان بریتانیا در هندوستان و وابسته نظامی سفارت انگلیس در آسیا را به ریاست این ژاندارمری منصوب کرد اما این اقدام به دلیل تحت تاثیر قرار دادن قرارداد 1907 که ایران آن روزگار را به سه منطقه شمال، مرکز و جنوب تقسیم کرده بود و قوای روس بر منطقه شمالی تسلط داشتند و قوای بریتانیا بر منطقه جنوبی کشور سیطره داشتند، انجام شد.
شوستر در یادداشت‌های خود می‌نویسد: «... پس خیلی لازم بود که دولت برای وصول مالیات در شهرهای خارج از پایتخت، در چهار نقطه مهم مانند: تبریز، قزوین، اصفهان و شیراز دسته‌های منظمی به طرز جدید تشکیل دهد. من مناسب دانستم یک دسته موسوم به ژاندارمری خزانه تاسیس نمایم که زیر فرمان خزانه‌دار و جزء لاینفک اداره خزانه‌داری باشد.»
به موجب قانون مصوب خرداد 1290 سرگرد استوکس، وابسته نظامی انگلیس که 14 سال سابقه خدمت در ایران را داشت و به خوبی فارسی صحبت می‌کرد، برای فرماندهی ژاندارمری خزانه در نظر گرفته شد اما این موضوع با مخالفت شدید روسها در نهایت منتفی شد و دولت وقت ایران به ناچار مجبور شد تمام حقوق مدت کنترات و هزینه سفر استوکس را بپردازد تا او راهی محل خدمتش در سپاه هندوستان شود.
روسها انتصاب یک فرد نظامی از دولت بریتانیا به عنوان رییس ژاندامری خزانه را تحمل نکردند و این اقدام شوستر را در مقابل منافع خود دیدند به همین دلیل به احمد شاه 48 ساعت مهلت دادند اجرای تصمیم خود را متوقف کند. اما با طولانی شدن زمان، روسها تهدید خود را عملی کردند و برای گرفتن زهر چشم از شاه ایران، بارگاه ملکوتی امام هشتم شیعیان را با گلوله‌های توپ هدف قرار دادند.
به رغم این رفتار خشونت‌آمیز روسها، ژاندارمری خزانه در تابستان 1290 به دست مورگان شوشتر تاسیس شد و فردی غیر از سرگرد استوکس به ریاست آن منصوب شد. هنگ ژاندارمری زیر نظر شخص شوستر و چند افسر امریکایی به اسامی کلنل مریل، اسکار پرنس، جان اف گرین، لوری و فیتچر اداره شد. ژاندارمری خزانه، کار خودش را با جمع‌آوری مالیات و عواید گمرکی آغاز کرد و به مرور پاسداری از راه‌ها و جاده‌های کشور را به شرح وظایفش اضافه کرد.
ساختار ژاندارمری خزانه ترکیبی از افسران اروپایی و امریکایی در راس ژاندارمری و قشون ایرانی در بدنه اجرایی آن تشکیل شد.
اولین صاحب ثروت که ژاندارمری خزانه به سراغش رفت، ملک منصور میرزا ملقب به شعاع السلطنه برادر محمدعلی شاه مخلوع و عموی احمد شاه بود.
بی‌حرمتی دوم
دومین حرمت شکنی حرم مطهر رضوی 23 سال بعد و به دست قشون رضا شاه اتفاق افتاد.
دلیل این جنایت اجرای دستور رضا شاه در سال 1314 بود. او که با سفر به کشور همسایه شمال غربی ایران، از نزدیک فرهنگ غربی پیاده شده در ترکیه به دست آتاتورک را به چشم دیده و پسندیده بود در صدد برآمد کلاه پهلوی، همان کلاه گرد لبه دار مشهور را جایگزین کلاه شاپو، کلاه گرد تمام لبه دار کند.
ماجرا از این قرار بود که رضا شاه در سفری 38 روزه به ترکیه آتاتورک، که اولین ماههای جمهوری شدنش پس از انقراض سلسله عثمانی را تجربه می‌کرد و در حال پی‌ریزی برای استقرار یک حکومت لائیک بود، با پوشش غربی زنان و مردان ترک آشنا شد و تصمیم گرفت پوشش زنان و مردان ایران را به تعبیر خود، به‌روز کند به همین دلیل بعد از بازگشت به ایران دستور تغییر پوشش زنان و مردان کشورمان را صادر و لباس متحدالشکل را برای همگان تجویز کرد و اجرای فرمانش در استان خراسان را به فتح‌الله پاکروان، استاندار وقت خراسان ابلاغ کرد.
این تصمیم رضاخان سر و صدای زیادی بین مردم مذهبی و روحانیون شهرهای مشهد، قم و شیراز به راه انداخت. مراجع و علمای مشهد پس از جلسات متعدد بحث و گفت‌وگوی زیاد آیت الله سیدحسین طباطبایی قمی از مراجع تقلید مشهور دهه 1310 را برای رایزنی با رضا شاه و منصرف کردن او از این تصمیم حداقل در شهرهای مذهبی، به تهران فرستادند.
این مرجع عالیقدر شیعه 9 تیر همان سال وارد تهران شد و برای مدتی در باغ سراج الملک اقامت کرد، اما ماموران رضاشاه به جای خوشامدگویی به او، باغ را محاصره و ایشان را ممنوع الملاقات کردند. به محض رسیدن خبر محاصره آیت الله طباطبایی قمی به مشهد روحانیون شهر با صدور اطلاعیه‌های متعددی از عموم آحاد مشهد خواستند با اعتصاب و تحصن و بست‌نشینی در حرم رضوی اعتراض خود را به این رفتار شاه اعلام کردند و روحانیون مشهدی یکپارچه بست‌نشین شدند.
خبر این بست‌نشینی در صحن مسجد گوهرشاد وقتی به رضا شاه رسید، وی بسیار عصبانی شد و به ماموران نظامی مشهد دستور داد اگر تا 24 ساعت بست‌نشینان پراکنده نشوند خاطیان به بالاترین اقدام نظامی، مجازات شوند. با بی توجهی بست‌نشینان به تهدید رضا، دستور شلیک به زائران و بست‌نشینان رضوی صادر شد و در عرض چند ساعت، کشتار بی‌رحمانه و بزرگی اتفاق افتاد و مسجد گوهرشاد و صحن های اطراف مملو از شهدا و زخمی‌ها شد. بر اساس اسناد ثبت شده در آرشیو حرم رضوی بیش از 1600 زن و مرد زائر در این فاجعه به شهادت رسیدند و تعداد بیشتری زخمی و مجروح شدند.
گستاخی سوم
43 سال بعد هتک حرمتی دیگر رقم خورد.
عصر روز شنبه 29 آبان 1357 مجلس یادبودی برای شهید طلبه‌ای به نام محمد نبی‌مبارز از طرف دوستانش در مدرسه علمیه عباسقلی خان مشهد برگزار شد. با پایان مراسم ترحیم، جمع زیادی از طلاب و مراجع تقلید و مردم از طریق صحن انقلاب (عتیق) به سمت روضه منوره رضوی حرکت کردند و جمع دیگری در صحن عتیق اجتماع کرده و به سخنرانی سخنرانان مذهبی که گاه در اعتراض به رفتار رژیم پهلوی داد سخن می گفتند، گوش دادند.
مردم در این حال و هوا بودند که توجه تعدادی از زائران رضوی به فردی که با نگاه‌های مشکوک مشغول ارزیابی شرایط بود، جلب شد و برخی از زائران با او درگیری فیزیکی پیدا کردند و او نیز که از مأموران شناخته شده ساواک بود از طریق بیسیم سایر همکارانش در طبقات فوقانی صحن را خبر کرد و ماموران سازمان امنیت و اطلاعات کشور با اسلحه کمری و مسلسل شروع به تیراندازی به مردم حاضر کردند و همزمان، ماموران شهربانی حاضر در سایر صحن‌ها و رواق‌های حرم از طریق بیسیم برای کمک، فراخوانده شدند و مردم حاضر را به خاک و خون انداختند.
ماموران ساواک و نیروهای شهربانی به همین جا اکتفا نکردند بلکه از تانک و نفربر برای پراکنده کردن و ترساندن جمعیت در صحن های حرم استفاده کردند.
آنان علاوه بر به گلوله بستن مردم، با یورش به داخل رواقها و روضه منوره، با شلیک گاز اشک آور زائران امام هشتم را مصدوم و مسموم کردند. خدام قدیمی‌تر کفشداری در ورودی بست شیخ بهایی، خود از نزدیک شاهد شهادت و زخمی شدن جمع زیادی از زائران امام هشتم بودند. آنان بعدا آثار گلوله باران صحن ها و رواقها بر در و دیوار حرم را از بین بردند. پس از این هتک حرمت حرم رضوی و کشته و مجروح کردن تعداد فراوانی از زائران امام رضا، علما، دانشگاهیان، بازاریان و فرهنگیان مشهد 30 آبان 1314 را تعطیل و عزای عمومی اعلام کردند.
استاندار وقت خراسان و نائب تولیت آستان قدس رضوی برای جلوگیری از خشم انقلابیون و بی‌گناه جلوه دادن خود با صدور اعلامیه‌های جداگانه‌ای که از رادیو مشهد پخش شد، واقعه حرم را محکوم و از مردم معذرت خواهی کردند و این فاجعه را اشتباه چند درجه‌دار جلوه دادند و قول دادن خاطیان را به سزای اعمال‌شان برسانند.
فاجعه مسجد گوهرشاد بازتاب منفی گسترده‌ای در افکار عمومی کشور داشت. سیل اعلامیه‌های محکومیت این فاجعه غیرانسانی و ضد دینی از سوی مراجع عظام تقلید و علمای سرشناس جهان اسلام موج بزرگی را بر علیه رضا شاه به پا کرد.
محکومیت شدید
مراجع عظام قم با صدور اعلامیه‌ای مشترک در تاریخ سوم آذر 1357 با محکوم کردن اقدام غیرانسانی و ضد دینی رژیم پهلوی نوشتند: «با کمال تأسف و تأثر حرم حریم مقدس حضرت ثامن الائمه امام رضا (ع) در مشهد مقدس نیز از آسیب رژیم محفوظ نماند و مورد هتک حرمت و بی احترامی واقع شد و در صحن مقدس تیراندازی و کشتار شد و حرم مطهر نیز مورد بی احترامی و آسیب قرار گرفت.»
علاوه بر مراجع قم آیات عظام گلپایگانی و سیدعبدالله شیرازی نیز با صدور اطلاعیه های جداگانه ای همزمان با اعلامیه سیدروح الله موسوی خمینی، پنجم آذر ماه را عزای عمومی اعلام کردند.
امام خمینی (ره) مرجع عالیقدر شیعیان در عصر پهلوی، چهار روز پس از گلوله‌باران ماموران پهلوی پسر در سوم آذر 1357 هم در دیدار با دانشجویان و ایرانیان مقیم نوفل لوشاتو و هم در اطلاعیه تندی که نوشتند، هتک حرمت حرم رضوی و به خاک و خون انداختن زائران امام هشتم را به شدت محکوم و پنجم آذر ماه را عزای عمومی اعلام کردند.
رهبر فقید انقلاب اسلامی در جمع دانشجویان و ایرانیان مقیم خارج از کشور گفتند: «در دو سه روز پیش از این در مشهد، مشهد مقدس، در معبد مسلمین، در حرم حضرت رضا سلام الله علیه با تانک رفتند تا توی اینطور که [گزارش] شده است گفته اند با تانک رفتند تا توی صحن؛ و به دیوارهای صحن و به دیوارهای ایوان می گویند که آثار گلوله هست. این چندمین بار است که این سلسله پهلوی به معابد ما اینطور می کند. به همان معبد حضرت رضا. این ثبات! الآن مملکت ما ثبات دارد؟! خوب شاه هست الآن؛ الآن یک مملکت ثابتی است!؟ الآن مملکتی است که هیچ تزلزلی در آن نیست یا می خواهی یک چیزی برای خودت بگویی همین طوری؟!»
ایشان ادامه دادند: «یکی نیست آنجا که جلویش بایستد بگوید آقا اینها چیست تو داری می گویی! خب این مردم دارند کشته می شوند، این مردم دارند چه می شوند، سر تا ته ایران الان مثل زلزله آمده به هم ریخته، یک دسته می گویند ما نمی خواهیم شاه را، یک دسته اراذل و اوباش هم به جان مردم ریختند که نخیر حتما باید ملت بخواهد شاه را! با زور باید مردم دوست داشته باشند شاه را! این ثباتی است که دارد که ایشان می فرمایند ثبات دارد ایران و این ثبات را ما نمی توانیم ببینیم که متزلزل بشود.»
محکومیت مجدد
امام خمینی (ره) همچنین در اطلاعیه تندی که همان روز از نوفل لوشاتو منتشر کردند، نوشتند: «جنایات رژیم منحط شاه روز به روز پر اوج تر می گردد. افزایش حجم جنایات به قدری است که قدرت بیان را سلب می نماید. ضایعات این چند هفته اخیر، سرتاسر ایران را به سوگ نشانده است و قدرت تفکر را از شاه سلب کرده است. دولت یاغی نظامی، به امر شاه، تر و خشک را به آتش کشیده و یکی از بزرگترین ضربه های این جنایتکار به اسلام، به مسلسل بستن بارگاه قدس حضرت علی بن موسی الرضا صلوات الله علیه است. این بارگاه مقدس در زمان رضاخان به مسلسل بسته شد و قتل عام مسجد گوهرشاد به وجود آمد، و در زمان محمدرضاخان آن جنایت تجدید و دژخیمان شاه در صحن و حریم آن حضرت ریخته و کشتار کردند.»
ایشان تاکید کردند: «ملت مسلمان باید از این شاه و دولت یاغی غاصب تبری کنند و مخالفت با آن لازم است. تمام اقشار ملت، خصوصا اهالی قرا و قصبات، باید بدانند که شاه غاصب و دولت یاغی او کمر به هدم مقدسات اسلام بسته اند، و اگر مهلت پیدا کنند به محو آثار شریعت برمی خیزند. بر تمام طبقات ملت لازم است، با هر وسیله ممکن، به سقوط این دستگاه جبار قیام کنند. اطاعت این دستگاه، اطاعت طاغوت و حرام است. خداوند مسلمین را از شر آنان حفظ فرماید. در این عزای بزرگ و جسارت به مقام امام امت، روز یکشنبه 25 ذی الحجه - پنجم اذر 1357 - عزای عمومی اعلام می شود. انالله و انا الیه راجعون.»
منابع:
صحیفه نور، جلد 5 ص 93
اسناد انقلاب اسلامی ج 1 ص 581 - 582
رمضانعلی شاکری، انقلاب اسلامی و مردم مشهد
شهید عبدالکریم هاشمی نژاد به روایات اسناد ساواک ص 806
آیالله سیدعبدالله شیرازی به روایت اسناد ساواک ص 185 سند شماره 94
صفا اخوان، ایران و جنگ جهانی اول، انتشارات وزارت امور خارجه، تهران، 1380، ص240
مورگان شوستر، اختناق در ایران، ترجمه ابوالحسن موسوی شوشتری، تهران صفی علیشاه، 1362، ص77
جهانگیر مقام‌مقامی، تاریخ ژاندارمری ایران از قدیمی‌ترین ایام تا عصر حاضر، تهران، 1355، صص112110
انتهای پیام