ایران - آژانس؛ از تجربه یک تعامل تا تلاش برای حل اختلاف

روابط ایران و آژانس بین‌المللی انرژی همواره با فراز و نشیب‌هایی همراه بوده است. اما با وجود اینکه ایران به صورت داوطلبانه برخی تفاهمنامه‌های آژانس را پذیرفته است، این سازمان چندین بار با فرستادن اشخاصی به نام بازرس در عمل به جاسوسی علیه سایت‌های هسته‌ای ایران اقدام کرده است. بازرس‌هایی که به گفته «جی کارنی» سخنگوی وقت کاخ سفید در دولت اوباما «چشمان آمریکا» برای تحت نظر گرفتن برنامه هسته‌ای ایران هستند.

مثلا آبان 98 زمانی که ایران در تعامل با آژانس بیشترین دسترسی‌ها را به بازرسان آژانس برای بررسی سایت‌های هسته‌ای داده بود گزارش‌هایی درباره جلوگیری ایران از ورود بازرسان آژانس رسانه‌ای شد.

بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی

در پی رسانه‌ای شدن این گزارش‌ها اداره‌کل اطلاع‌رسانی سازمان انرژی اتمی ایران نیز آن را تایید کرد.

ماجرا این بود که یکی از بازرسان آژانس هنگام ورود به یکی از سایت‌های هسته‌ای ایران با هشدار تجهیزات کنترلی مواجه می‌شود؛ بنابراین مسئولان حفاظت از تاسیسات هسته‌ای ایران علاوه بر بازرسی وسایل همراه او از ورود این بازرس به سایت هسته‌ای ممانعت کرده و اتفاق‌ِ رخ داده را طی نامه‌ای به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی گزارش می‌کنند.

اما همکاری‌های ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از کجا شروع شد؟

سال 1335 بود که ایران قدم‌های اول را برای رسیدن به فناوری هسته‌ای برداشت تا با استفاده از انرژی حاصل از این فناوری، ضمن برنامه ریزی برای جایگزین کردن آن به جای سوخت فسیلی، در زمینه‌های پزشکی، فعالیت‌های صنعتی و کشاورزی از انرژی هسته‌ای استفاده کند.

این قدم با تاسیس سازمان بین‌المللی انرژی اتمی در همان سال (1335) شکل جدی تری به خود گرفت تا ایران در سال 1337با عضویت در این نهاد از تجربیات کشور‌های هسته‌ای دیگر در توسعه صنعت هسته‌ای خود استفاده کند.

مقر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در وین، پایتخت اتریش

 دلیل تشکیل آژانس چه بود؟

تجربه کشتار‌های جنگ جهانی دوم و سعی کشور‌ها برای خلع سلاح هسته‌ای، باعث شد نشستی در سازمان ملل برگزار شود تا این نهاد در 7 مرداد 36 (29 ژولای 1957) اعلام موجودیت کند.

آژانس یک نهاد بین‌المللی زیر نظر سازمان ملل متحد است که برای کنترل کشور‌های دارای فناوری هسته‌ای تأسیس شده تا گزارش حاصل از بررسی فعالیت هسته‌ای کشور‌های عضو خود را به مجمع عمومی و شورای امنیت سازمان ملل ارائه کند. دفتر اصلی این سازمان در وین پایتخت اتریش است. تاکنون 173 کشور به عضویت این سازمان درآمده‌اند که به تناسب وضعیت اقتصادی خود بودجه آژانس را تامین می‌کنند.

 از جلسات شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره پرونده ایران 

آژانس از سه بخش کنفرانس عمومی، شورای حکام و دبیرخانه تشکیل شده است. کنفرانس عمومی با تشکیل یک جلسه در سال بالاترین نهاد تصمیم‌گیری این سازمان است. با این وجود، شورای حکام با 35 کشور عضو یکی از ارکان مهم آژانس بین المللی انرژی اتمی به شمار می‌رود که اختیار اعمال حکمیت و صدور حکم درباره فعالیت‌های هسته‌ای کشور‌های عضو را دارد.

شروع سوءظن ها به برنامه اتمی ایران حتی پیش از انقلاب اسلامی

طی سال‌های پس از عضویت، روابط ایران و آژانس ادامه داشت تا اینکه فرانسه سال 1355در کنار آمریکا رسما به فعالیت‌های هسته‌ای ایران ورود کرد. اکتبر همان سال، پاریس برای ساخت دو نیروگاه 900 مگاواتی هسته‌ای در منطقه دارخوین خوزستان با ایران به توافق رسید. پروژه احداث این دو نیروگاه پیشرفت زیادی نداشت تا اینکه باوقوع انقلاب اسلامی در عمل متوقف شد.

یکی از مراحل ساخت نیروگاه اتمی در ایران 

قرارداد با فرانسه و تلاش‌های رژیم پهلوی برای توسعه زیرساخت‌های اتمی، باعث ایجاد سوء ظن در نهاد‌های مطالعاتی و کارشناسی آمریکا در زمینه انرژی هسته‌ای شد. موسسات مطالعاتی آمریکا بر این باور بودند که ایران پژوهش برای تولید محدود سلاح‌های هسته‌ای شروع کرده و مرکز پژوهش هسته‌ای امیرآباد تهران نیز محل اجرای این برنامه است.

البته این اتهامات با توجه به بازرسی‌های پرتکرار آژانس از تاسیسات هسته‌ای ایران هیچگاه اثبات نشد.

اختلال در مدار ایران و آژانس به وقت 82

پس از وقوع انقلاب اسلامی، کشور‌های اروپایی که در برنامه هسته‌ای ایران مشارکت داشتند همه توافقات با ایران را تحت فشار آمریکا لغو کردند تا برنامه هسته‌ای ایران با مدتی توقف مواجه شود. با این وجود فعالیت‌های هسته‌ای ایران پس از وقفه‌ای دو سه ساله مجددا از سر گرفته شد.

این همکاری‌ها ادامه داشت تا اینکه 23 مرداد 1381، «علیرضا جعفرزاده»، سخنگوی گروهک منافقین در نشستی خبری در «هتل ویلارد» واشنگتن با طرح اتهاماتی مدعی شد تصاویری دارد که مشخص می‌کند ایران در نطنز و اراک تأسیسات غنی سازی اورانیوم و رآکتور آب سنگین ایجاد کرده است.

علیرضا جعفرزاده سخنگوی منافقین درحال تشریح برنامه هسته‌ای ایران

پس از این افشاگری، شبکه CNN در گزارشی خبری، با جنجال رسانه‌ای تصویری نادرست از فعالیت‌های هسته‌ای ایران به افکار عمومی جهان مخابره کرد و با طرح اتهاماتی ایران را در تلاش برای رسیدن به سلاح اتمی نشان داد. این اتفاقات موجب شد آژانس به برنامه هسته‌ای ایران حساس شده و به طور جدی به فعالیت‌های هسته‌ای ایران ورود کرد.

بر این اساس شهریور 82 شورای حکام آژانس، قطعنامه کشور‌های اروپایی علیه فعالیت‌های صلح آمیز هسته‌ای ایران را به تصویب رساند. این مصوبه اولین قطعنامه علیه اتمی علیه ایران بود که پروند هسته‌ای ایران را وارد مرحله جدیدی کرد.

پس از تصویب این قطعنامه، باوجود همکاری‌های داوطلبانه ایران با آژانس قطعنامه‌های متعددی پشت سر هم علیه ایران صادر و به همین علت پروند هسته‌ای ایران به شورای امنیت سازمان ملل فرستاده شد.

با ارسال پرونده ایران به شورای امنیت، برنامه هسته‌ای ایران با موجی جدید از قطعنامه‌ها مواجه شد که پرونده ایران را روز به روز سنگین‌تر می‌کرد. حاصل این حجم از قطعنامه‌ها این شد که شورای امنیت به همه کشور‌ها ابلاغ کرد از عرضه یا فروش هرگونه وسایل صنعتی یا نظامی که به روند تکمیل برنامه هسته‌ای ایران کمک می‌کند خوداری کرده و از آن‌ها خواست تا تمام مبادلات اقتصادی در بخش دولتی یا خصوصی را زیر نظر بگیرند.

جلسه شورای امنیت سازمان ملل متحد درباره پرونده هسته ای ایران

آژانس به فاصله سال‌های 82 تا 91 با تصویب قطعنامه‌ها و گزارش‌های متعدد پیرامون برنامه صلح آمیز هسته‌ای ایران، پرونده ایران را به یکی از پرونده‌های ویژه خود مبدل کرد.

اما حواشی پیرامون پرونده هسته‌ای ایران به فقط به صدور قطعنامه محدود نشد و آژانس در همین بازه زمانی 9 ساله با ارائه گزارش‌های پرشمار به شورای امنیت باعث شد تا این شورا به صدور یک بیانیه و شش قطعنامه ذیل فصل هفتم منشور سازمان ملل اقدام کند.

فصل هفتم به شورای امنیت این اجازه را می‌دهد تا با صدور مجوز اقدامات نظامی یا غیرنظامی علیه هر کشوری که موجودیت آن تهدیدی برای صلح جهانی محسوب می‌شود به برقراری صلح و امنیت بین‌المللی اقدام کند.

سایت هسته‌ای نطنز

با این وجود، سال 92 ایران به آژانس اعلام می‌کند که تصمیم دارد توان غنی‌سازی خود را در نیروگاه نطنز افزایش دهد. اما باوجود اینکه این فعالیت‌ها بازهم تحت بازرسی آژانس صورت می‌گیرد، اندیشکده‌ها و موسسات مطالعاتی آمریکا آن را به گونه‌ای در جهان بازتاب می‌دهند که با بی‌اعتمادی جامعه بین‌الملل نسبت به برنامه صلح آمیز هسته‌ای ایران همراه شود.

ایران و آژانس؛ تجربه یک تعامل با بیش از 400 بار بازرسی فقط در یک سال

در عین حال بهار 92 با روی کار آمدن دولت یازدهم، ایران به سمت تعامل بیشتر با آژانس برای نشان دادن حسن نیت خود می‌رود.

این افزایش همکاری‌ها نهایتا در میانه پاییز همان سال پس از سه دور گفت‌وگوی مستقیم در سطح وزیران خارجه به امضای توافق‌نامه هسته‌ای ژنو با کشور‌های 5+1 منجر می‌شود.

دیدار حجت‌الاسلام روحانی و یوکیا آمانو مدیر کل پیشین

سازمان بین‌المللی انرژی اتمی؛ تیر 94

با امضای این توافقنامه ایران در قبال امتیازات اقتصادی و لغو تحریم‌های هسته ای، متعهد می‌شود غنی‌سازی 20 درصد را تا 5 درصد کاهش دهد.

اما نکته ویژه توافق ژنو و در ادامه آن توافق برجام (23 تیر 94)، امکان دسترسی بیشتر بازرسان آژانس به تاسیسات هسته‌ای ایران بود. فقط در یک نمونه در طول سال‌های پس از توافق برجام بازرسان آژانس بیش از 400 بار در سال 2020 میلادی از تاسیسات هسته ای ایران بازدید کرده اند.

پارسال نیز خبرگزاری بلومبرگ در گزارشی اعلام کرد آژانس 13 درصد از بودجه پادمانی خود را صرف پرونده ایران کرده و یک پنجم بازرسی سرزده ای که در کل دنیا انجام داده، در ایران بوده است. آژانس هر ماه حدود سه بازدید سرزده از سایت‌های هسته‌ای ایران انجام داده است.

تعداد بازرسی‌های آژانس از ایران پس ازبرجام دوبرابر شد

بازرسی‌ها و دسترسی‌های آژانس به تاسیسات هسته‌ای ایران از زمان اجرایی شدن توافق برجام ادامه داشت تا اینکه در 18 اردیبهشت 97 دونالد ترامپ رئیس جمهور سابق آمریکا، این کشور را به صورت یکجانبه برجام خارج کرد و در مقابل نیز ایران با اتخاذ سیاست «صبر راهبردی» تا یک سال به دستور رییس جمهور سابق حجت الاسلام حسن روحانی منتظر اقدامی از سوی طرف‌های غربی ماند. اما پس از یک سال بی عملی اروپایی‌ها، ایران نیز تا به امروز گام به گام تعهدات خود را به ویژه در زمینه بازرسی از تاسیسات اتمی کاهش داد.

لحظه خروج آمریکا از توافق برجام

پس از آن آژانس انرژی اتمی بار‌ها خواستار در دسترس قرارگرفتن سایت‌های هسته‌ای ایران برای بازرسی‌های حتی فراتر از آنچه ایران تعهد داشت شده بود.

درخواست‌های حداکثری آژانس در نهایت باعث شد تا به گفته رافائل گروسی مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در خرداد 99 ایران چهار ماه اجازه دسترسی به بازرسان انرژی اتمی را ندهد. ضمن اینکه یک سال نیز برای پاسخ به سئوالاتی که آژانس درباره ماهیت برخی از فعالیت‌های پیشین ایران داشته، وارد گفت‌وگو نشود.

اما اصلی‌ترین اختلاف میان ایران و آژانس چیست؟

اختلافی که در پی آن رافائل گروسی، دیروز برای دستیابی به نقشه راه مشترک برای حل و فصل آن به تهران سفر کرد همان  PMD یا

Possible Military Dimensions (ابعاد نظامی احتمالی در برنامه‌های هسته‌ای) است.

PMD همان ادعا‌های پیرامون برنامه هسته‌ای ایران که در آن ایران به نظامی سازی برنامه هسته‌ای خود متهم شده است. ریشه PMD به همان سال 82 و آدرس غلطی که رژیم‌صهیونیستی در سال 97 به آژانس ارائه داد بر می‌گردد. در آن سال بنیامین نتانیاهو نخست وزیر سابق رژیم صهیونیستی مدعی شد اسنادی دارد که نشان می‌دهد تهران در برخی از مراکز اعلام نشده، فعالیت‌های هسته‌ای انجام داده و این برنامه ها سمت و سویی نظامی دارد.

نتانیاهو مدعی شده بود که رژیم صهیونیستی این اسناد را در اختیار آژانس قرار داده است.

روزنامه های ایران آذر 94 از پایان اتهامات خبرداده بودند

علی لاریجانی، رئیس‌سابق مجلس شورای اسلامی تنها چندماه پس از عقد توافق برجام در این زمینه می‌گوید «مسئله PMD حل، و پرونده بسته شد و ما از با آژانس انرژی اتمی به نتیجه رسیدیم و تنها یک موضوع در این زمینه باقی ماند اینکه برخی کشور‌ها دعوایی را مطرح کردند مبنی براینکه آنان اطلاعاتی دارند که ایران در دانش هسته‌ای منحرف شده و به سمت سلاح هسته‌ای پیش رفته که اطلاعاتشان ناقص بود و استناداتشان هم ضعیف بود.»

به گفته لاریجانی «قرار بود آژانس پرونده PMD را با هر نتیجه‌ای ببندند». سال 2015 نیز آژانس اعلام کرد پرونده PMD ایران بسته شده، اما با این وجود در عمل هیچ اتفاقی نیافتاد.

آمانو تیر 94 درباره گزارش نهایی (PMD) ایران گفته بود

آژانس هنوز مطمئن نیست

از آن روز تا به امروز این موضوع از اصلی‌ترین اختلافات میان ایران و آژانس است و علی رغم همکاری‌های اخیر ایران با آژانس برای بازرسی از سایت‌های مورد اتهام، آژانس در عمل تحت فشار طرف‌های غربی از بسته شدن PMD اجتناب کرده است.

برخورد‌های سلیقه‌ای آژانس با پرونده ایران در مقابل با اسرائیل و اوکراین

با شروع بحران اوکراین و اقدام نظامی روسیه در این کشور، ولودیمیر زلینسکی اول اسفند اعلام کرد که برای دفاع از خود شاید به بمب اتم نیاز داشته باشیم. چند روز بعد «سرگئی ناریشکین» رئیس سرویس اطلاعات خارجی روسیه 12 اسفند اعلام کرد که این سازمان مدارکی در دست دارد که ثابت می‌کند اوکراین به دنبال سلاح هسته‌ای بوده است.

شاید به همین دلیل بود که ارتش روسیه در روزهای اخیر دو نمونه از تاسیساتی را که در حاشیه «کی یف» و «اودسا» به ساخت سلاح‌های غیرمتعارف و مشکوک به ساخت سلاح هسته‌ای بودند بمباران کرد.

حملات موشکی روسیه به مراکز نظامی اوکراین

روح الله مدبر کارشناس مسائل بین‌الملل در این زمینه می‌گوید «آژانس درمورد ایران، رویکرد فنی و حقوقی را کنار گذاشته و صرفا با دید سیاسی به پرونده ایران نگاه می‌کند. در مسئله اوکراین می‌بینیم رئیس‌جمهور این کشور رسما اعلام می‌کند می‌خواهم به سلاح هسته‌ای دست پیدا کنم، اما آژانس حتی یک محکومیت کوچک را درباره اظهار نظر این شخص انجام نمی‌دهد. این درحالی است که ما بار‌ها اعلام کرده ایم فعالیت هایمان صلح آمیز است و تا جای ممکن هم با آژانس همکاری کرده ایم، اما می‌بینیم هر کشوری از جمله ایران که برخلاف مشی آمریکا حرکت می‌کند با رویکرد سیاسی آژانس مواجه می‌شود.»

مورد دیگر اما رژیم صهیونیستی است. این رژیم که هم‌اکنون بیش از 400 کلاهک هسته ای در اختیار دارد، یکی از کشورهای دارای سلاح هسته‌ای است که علی‌رغم عضویت در آژانس، پیمان منع گسترش سلاح های هسته ای را امضا نکرده است. با این وجود آژانس هیچ‌گونه بازرسی برای این تاسیسات اتمی آن در نظر نگرفته است.

تصویری از نیروگاه اتمی دیمونا در سرزمین های اشغالی

اما قضیه درباره ایران کاملا متفاوت است. باوجود بازرسی های حداکثری آژانس از ایران حتی پس از توافق برجام و گزارش های این سازمان در تایید فعالیت های هسته ای ایران، در سال‌های اخیر شاهد درخواست های حداکثری این نهاد بودیم. نمونه جدید این درخواست‌ها مجتمع تسای کرج بود که در آن سانتریفیوژ تولیدمی شود. این مجتمع بامداد چهارشنبه دوم تیر امسال با اقدام خرابکارانه روبرو شد که البته هیچگونه خسارت مالی و جانی نیز بدنبال نداشت اما باعث شد تا دوربین ها و برخی تجهیزات کنترلی این مرکز آسیب ببیند. مهر امسال سفیر اتحادیه اروپا در وین اعلام کرد که ایران اجازه دسترسی آژانس را به این مجتمع نداده است. پس از آن نیز آمریکا با اشاره به تاسیسات تسا اعلام کرد «ما از ایران می خواهیم هر چه سریعتر اجازه دسترسی به آژانس را فراهم کند.»

نمونه دوربین های نصب شده آژانس در تسای کرج 

در دستان رافائل گروسی

آژانس نیز در این باره گفته بود ایران اجازه نمی‌دهد این نهاد به مجتمع تسا دسترسی داشته باشد که این برخلاف توافق 21 شهریور ایران و آژانس است.21 شهریور ایران و آژانس توافق کردند که بازرس‌های این نهاد برای تعمیر تجهیزات و تعویض کارت‌های حافظه دوربین‌های سایت‌های هسته‌ای، به ایران سفر کنند.

این بیانیه آژانس با واکنش کاظم غریب آبادی سفیر و نماینده دائم ایران نزد سازمان‌های بین المللی مواجه شد به گفته غریب‌آبادی بیانیه دقیق نیست و فراتر از شرایط مورد توافق است.

با این وجود آذر امسال بهروز کمالوندی سخنگوی سازمان انرژی اتمی درباره درخواست های آژانس برای بازرسی از این مرکز گفت پس از بررسی‌های دقیق و لازم، دوربین‌های آژانس مجدداً نصب خواهند شد.

اما برخوردهای سلیقه ای و نگاه های سیاسی آژانس تاجایی ادامه یافت که محمد اسلامی رئیس سازمان انرژی اتمی در نشست خبری دیروز خود با گروسی گفت «مسائل ایران و آژانس باید با روال عادی حل‌وفصل شده و روند همکاری غیرسیاسی باشد»

دیدار و گفت‌وگوی رافائل گروسی با محمد اسلامی 14 اسفند 1400

با تمام این اوصاف، ایران در مقاطعی با دادن امتیازات بیشتر به آژانس صرفا در جهت نشان دادن حسن نیت خود، آژانس را به سمت درخواست‌های بیشتر از تهران متمایل کرد و این امر نقطه شروع اختلاف ایران و آژانس شد. اختلافی که انتظار می‌رود در گفت‌وگوهای هسته‌ای حال و آینده در تهران یکبار و برای همیشه حل شود.