ایران چگونه توانست توان دفاعی شکننده و پرهزینه را به توانی پایدار و کم هزینه تبدیل کند؟

گروه تاریخ انقلاب خبرگزاری تسنیم - گذشت چهل و سه سال از پیروزی انقلاب و عُمر نظام جمهوری اسلامی ایران، فرصت خوبی است تا به مقایسه وضعیت ایران در دوران جمهوری اسلامی و دوران پهلوی اول و دوم که 53 سال به طول انجامید و با انقلاب مردم ایران به پایان رسید، پرداخت.

در گزارش نخست وضعیت مشارکت مردم در امر سیاست، حضور جوانان و نخبگان در عرصه مدیریتی، حفظ تمامیت ارضی و نفوذ در بین ملت‌های منطقه در دوره های جمهوری اسلامی و پهلوی مقایسه شد. در گزارش زیر نیز به بررسی وضعیت نظامی ایران اشاره خواهیم کرد.

** از وابستگی تا استقلال نظامی

رضاشاه برای نخستین بار اقدام به تشکیل ارتش نوین در ایران کرد و در این راستا خریدهای نظامی از برخی کشورها انجام داد که البته در خصوص هزینه هایی که برای آن خریدها صورت گرفت و کارآیی که آن تجهیزات داشتند، ایراداتی مطرح شده است. به طور مثال یکی از محموله‌های سلاح ایران که از انگلیس فرستاده شده تسلیحات سال 1870 و از نوع توپ‌های بدون عاید و دافع بود. تفنگ‌ها نیز از نوع تک تیر و به مراتب از تفنگ‌هایی که در داخل کشور تولید می‌شد بدتر بود و هنگامی که سلاح‌ها به تهران رسید و افسران این فاجعه را دیدند، دستور دادند سلاح‌ها مخفیانه به جنوب ایران برده شود و در غاری مخفی شود. همچنین ارتش ایران تعدادی هواپیمای انگلیسی را مونتاژ کرد و نام شهباز روی آن‌ها نهاد. انگلیسی‌ها که ماموریت داشتند برای ایرانیان در کشور خود هواپیما بسازند و مونتاژ کنند، مدل‌های بسیار پایین و اسقاطی و خارج از رده سالهای 1922 - 1925 را که دیگر به آن احتیاجی نداشتند در مقابل طلا به دولت ایران فروختند.

رضاشاه برای نخستین بار اقدام به تشکیل ارتش نوین در ایران کرد و در این راستا خریدهای نظامی از برخی کشورها انجام داد که البته در خصوص هزینه هایی که برای آن خریدها صورت گرفت و کارآیی که آن تجهیزات داشتند، ایراداتی مطرح شده است.

اما مهمترین نکته ای که در این رابطه وجود دارد، عدم ایستادگی ارتش نوین رضاشاهی در برابر متجاوزان در جریان جنگ جهانی دوم بود که در گزارش پیشین نیز به آن اشاره شد.

مهمترین دلیل عدم ایستادگی ارتش ایران در برابر ارتش های انگلیس و شوروی، وابستگی فرماندهان ارتش به انگلیس عنوان شده است. بنابراین ارتش ایران اگرچه تجهیزاتی برای ایستادگی داشت، اما چون وابسته به بیگانه بود، هیچ مقاومتی در برابر تجاوز انجام نداد و در مدت کوتاهی تهران به اشغال متجاوزان و بیگانگان درآمد که موجب پدید آمدن بحران هایی همچون بحران نان و ناامنی در ایران شد. محمدعلی فروغی که استاد اعظم لژ فراماسونری بیداری ایران بود و در ابتدای دوره پهلوی دوم به نخست‌وزیری رسید، دستور داد که ارتش تسلیم شود و ایران به مدت چهار سال در اختیار آمریکا، انگلیس و شوروی قرار گرفت.

همچنین در دوران رضاشاه با سیاست هایی که اجرا شد و سرکوب هایی که انجام گرفت قدرت عشایر که قدرتی بازدارنده در برابر بیگانگان بود، از بین برده شد یا اینکه در خوش بینانه ترین حالت به حداقل رسید. به عبارت دیگر در دوران پهلوی اول یک ارتش مسلح به وجود آمد، اما این ارتش به جای اینکه در برابر دشمنان و بیگانگان بایستد، به سرکوب و کشتار مردم و عشایر پرداخت. این اتفاق در مناطق مختلفی از کشور رخ داد.

در دوران پهلوی دوم و پس از اینکه بر مبنای سیاست نیکسون، ایران به یکی از ستون های ژاندارمی قدرت آمریکا در منطقه غرب آسیا و خلیج فارس تبدیل شد، ایران مجبور به خرید تجهیزات نظامی جدید و پیشرفته شد. آن تجهیزات با هدف دفاع از منافع آمریکا در منطقه خریده و به کار گرفته شد. نیروها و تجهیزات نظامی ایران پیش از پیروزی انقلاب در چند جنگ از جمله جنگ ویتنام، جنگ ظفار عمان و در بلندی های جولان در سرزمین های اشغالی حضور پیدا کردند. برخی نیروها که در سال های 51 و 52 به عمان و اسرائیل اعزام شدند تا پیروزی انقلاب در آنجا بودند. ایران در آنجا منافعی نداشت و تنها برای دفاع از منافع آمریکا و هم پیمانانش در آن کشور حضور یافت.

راهبرد و سیاست دفاعی ایران را آمریکایی ها مشخص می کردند. حضور 35 هزار مستشار آمریکایی در ایران که حقوق آن ها به دلار و توسط ایران پرداخت می شد و و هزینه آن‌ها در سال 1356 بیش از هزینه پرسنل نظامی ارتش ایران بود، در راستای منافع ایران نبود، بلکه منافع کشور خود را در برابر شوروی تامین می کردند. رزمایش ها و مانورهایی هم که در ایران برگزار شد در راستای مقابله با تهدیدات احتمالی از سوی شوروی و کشورهای عضو بلوک شرق بود. اقداماتی که ایران در برابر عراق پیش از انقلاب انجام داد در برابر افزایش قدرت شوروی در منطقه غرب آسیا بود. اگر عراق جزو بلوک غرب بود، ایران اجازه نمی یافت که طرحی علیه آن کشور آماده و اقدامی علیه آن انجام دهد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با اخراج مستشاران آمریکایی از ایران، راهبردهای دفاعی ایران توسط ایرانی ها و در راستای منافع ایران تدوین شد. جنگ که آغاز شد، فرماندهان جوان سپاه و فرماندهان انقلابی ارتش با طرح ریزی و اجرای عملیات های متعدد توانستند دشمن را از خاک کشورمان خارج سازند و در ادامه راهبرد تنبیه متجاوز را در دستور کار خود قرار دهند. اتخاذ راهبرد خارج سازی دشمن از سرزمین های اشغالی و تعقیب و تنبیه متجاوز با ابتکار عمل فرماندهان ارشد سپاه و ارتش و با هدایت امام خمینی عملی شد و در پایان وضعیت به گونه ای رقم خورد که یک وجب از خاک کشورمان در دست دشمن بعثی باقی نماند و صدام مجبور به قبول به معاهده 1975 الجزایر و بازگشت به مرزهای بین‌المللی شد.

اتخاذ راهبرد خارج سازی دشمن از سرزمین های اشغالی و تعقیب و تنبیه متجاوز با ابتکار عمل فرماندهان ارشد سپاه و ارتش و با هدایت امام خمینی عملی شد و در پایان وضعیت به گونه ای رقم خورد که یک وجب از خاک کشورمان در دست دشمن بعثی باقی نماند و صدام مجبور به قبول به معاهده 1975 الجزایر و بازگشت به مرزهای بین المللی شد.

ایران پس از پایان جنگ هر اقدامی که در حوزه نظامی در منطقه انجام داد در راستای افزایش نفوذ منطقه ای و دفاع از منافع کشورمان بود. همچنین علی رغم اینکه برخی افراد و گروه های سیاسی تاکید بر ورود به برخی جنگ ها همچون جنگ اول خلیج فارس داشتند، اما رهبری با ورود به آن جنگ ها مخالفت کردند. حضور ایران در جنگ سوریه و حمایت از گروه های مقاومت در منطقه در راستای دفاع از منافع ایران و مقابله با تهدیدات رژیم صهیونیستی و هم پیمانان آمریکا بوده است.

پیروزی انقلاب اسلامی موجب شد تا ایران که در دوران پهلوی متحد رژیم صهیونیستی بود و در چشم ملت های مسلمان به کشوری نامطلوب تبدیل شده بود و در راستای سیاست های دولت آمریکا عمل می کرد، به دشمن اصلی رژیم صهیونیستی و مدافع ملت های مسلمان در منطقه تبدیل شود و در برابر سیاست های استعماری آمریکا در منطقه ایستادگی کند که نمونه اخیر آن حمله موشکی به پایگاه عین الاسد آمریکا در کشور عراق است که زمینه ساز آغاز خروج آمریکایی ها از منطقه غرب آسیا شد. همچنین انقلاب موجب شد تا ایران دامنه نفوذش را کیلومترها آن طرفتر از مرزهای خود ببرد و به جای اینکه با تهدیدات در مرزها مقابله کند، خط دفاعی را به نزدیکی سواحل مدیترانه برساند.

همچنین ایران توانست پس از پیروزی انقلاب، عمق راهبردی خود را در حوزه دریایی به اعماق اقیانوس و نزدیکی قاره آمریکا افزایش دهد. نیروی دریایی ارتش ایران که تا پیش از انقلاب یک گارد ساحلی بود و مهمترین ماموریت آن حضور در جنگ ظفار و شلیک توپ به مواضع ساحلی مخالفان حکومت عمان بود، پس از انقلاب و در دهه هشتاد توانست برای اولین بار در اقیانوس ها حضور پیدا کند، در مهمترین بنادر جهان پهلوگیری کند، به توسعه دیپلماسی دفاعی بپردازد و به یک نیروی راهبردی تبدیل شود. اکنون نیز هشتادمین ناوگروه ایرانی عازم آب های آزاد جهان شد.

** ایران چگونه توانست توان شکننده نظامی اش را پایدار کند؟

ایران در دوران پهلوی اول و به خصوص در دوران پهلوی دوم خریدهای تسلیحاتی انجام داد که به طور مثال می توان به خرید جنگنده ها، بالگردها، ناوها و تانک ها اشاره کرد، اما ایرانی ها به دلیل اعمال سیاست های آمریکا توان تعمیر و بازآمادسازی تجهیزات را نداشتند و اگر قطعه ای خراب می شد باید آن را به کشور سازنده ارسال می کردند تا تعمیر شود. برای خرید و تعمیرات آن تجهیزات نیز هزینه های هنگفتی انجام شد که در بخش بعدی این گزارش به آن خواهیم پرداخت.

ایران در دوران پهلوی اگرچه از تجهیزات متعددی برخوردار بود و دانش به کارگیری آن تجهیزات را هم از آمریکایی ها، انگلیسی ها و... آموخته بود، اما دانش ساخت و تعمیر نداشت. یعنی اگر ایران در جریان یک جنگ تجهیزات خود را از دست می داد، دیگر توان ساخت آن ها را نداشت و با صرف هزینه باید دوباره خرید می کرد. به عبارت دیگر تجهیزات و تسلیحات نظامی ایران، عقبه دانشی نداشت و تهدیدپذیر بود.

ایران پیش از انقلاب اقدام به خرید جنگنده هایی از آمریکا کرد که اگر قطعه ای از آن خراب می شد، باید به آن کشور بازمی گشت و با هزینه بسیار زیادی تعمیر می شد. این در حالی بود که مستشاران آمریکایی بدین منظور در ایران حضور داشتند و از ایران حقوق دریافت می کردند.

تصور غربی‌ها و آمریکا این نبود که انقلاب اسلامی در بهمن 57 به پیروزی برسد. آن‌ها اگر می‌دانستند، قطعاً اقدام به فروش تجهیزات و تسلیحات و آموزش نیروهای نظامی ایران نمی‌کردند و زمانی هم که مطمئن شدند انقلاب اسلامی به پیروزی خواهد رسید، با فشار به دولت بختیار قراردادها را لغو کردند و علاوه بر اینکه پول‌های ایران بلوکه شد، خسارت‌های مالی هم دریافت کردند. ایران 12 فروند ناو موشک‌انداز پیکان خریداری کرده بود که پیش از انقلاب 9 فروند آن به ایران رسید و سه فروند آن تحویل داده نشد. فرمانده نیروی دریایی ارتش شاهنشاهی اقدام به بازپس گیری آن سه فروند کرد که موفق نشد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در جریان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، ایرانی ها آموختند که خودشان به تعمیر و بازسازی تجهیزات، تسلیحات و قطعات بپردازند و از همان دوران در نیروهای ارتش و سپاه جهادهای خودکفایی برای تعمیر و ساخت قطعات به وجود آمد. همچنین ایران به تدریج توانست به دانش ساخت تجهیزات و تسلیحات نیز دست یابد. از این رو شاهد هستیم که در سال ها و دهه های گذشته ایران اقدام به ساخت ناوشکن تمام ایرانی جماران، دماوند، دنا و سهند، تانک ایرانی کرار، جنگنده های ایرانی آذرخش، صاعقه، کوثر و قاهر و بالگرد کرد و عقبه دانشی ایران نیز تقویت شد.

ایران که تا پیش از پیروزی انقلاب نمی توانست قطعه ای از یک ناوشکن را تعمیر و بازسازی کند، در دهه هشتاد توانست برای اولین یک ناوشکن تمام ایرانی بسازد.

ایران برای اینکه بتواند به قدرت بازدارندگی دست یابد و جزو چند قدرت برتر نظامی جهان قرار بگیرد، به سلاح های راهبردی همچون موشک نیز دست یافت. ایران تا پیش از انقلاب اجازه خرید موشک بالستیک نداشت. پیش از انقلاب، شاه چند بار درخواست خرید موشک از آمریکا کرده بود؛ اما آمریکا موافق نبود که ایران به موشک‌های زمین به زمین دست یابد. شاه حتی به آمریکایی‌ها گفته بود که "عراق هم‌پیمان شرق و دشمن غرب، دارای موشک‌های «فراگ7» و «اسکادB» است که ما هم باید موشک داشته باشیم"؛ اما این هم نتیجه نداد و آمریکایی‌ها مخالف موشکی شدن ایران بودند. اما پس از انقلاب توانست موشک بسازد و امروز به یکی از قدرت های بزرگ موشکی در دنیا تبدیل شود.

ایران تا پیش از انقلاب اجازه خرید موشک بالستیک نداشت، اما پس از انقلاب توانست موشک بسازد و امروز به یکی از قدرت های بزرگ موشکی در دنیا تبدیل شود.

ایران برای برتری یافتن در حوزه نظامی اقدام به ساخت پیشرفته ترین پهپادها و شناورهای تندرو هم کرد که مجموع آن ها می توانند، ایران را در هر جنگ و درگیری در موقعیت برتری قرار دهند. پهپاد یکی از حوزه‌های نظامی است که در دوران دفاع مقدس متولد شد و رشد یافت. اگرچه از سال‌ها پیش از جنگ، پرنده‌های هدایت‌پذیر از راه دور (پهپاد) به‌عنوان ابزار اطلاعاتی در ارتش‌های جهان از جایگاه خاصی برخوردار بودند، اما در ارتش ایران قبل از پیروزی انقلاب اسلامی محلی از اعراب نداشتند.

ساخت پهپادهای ایرانی از دوران جنگ تحمیلی و با پهپادهای «تلاش» و «مهاجر» آغاز شد و پس از جنگ با توسعه توان پهپادی، شاهد تولید پهپادهای هدف، شناسایی و رزمی متعددی توسط وزارت دفاع و نیروهای مسلح در کشور بودیم. امروز ایران جزو چند قدرت برتر پهپادی در دنیاست. سرلشکر باقری رئیس ستاد کل نیروهای مسلح مهر ماه سال 95 اعلام کرد که روس‌ها برای رسیدن به دانش پهپادی به شدت دنبال کمک ما هستند.

** قدرت بازدارنده با کمترین هزینه

قدرت نظامی که ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی به دست آورد، علاوه بر اینکه گفته شد برخوردار از عقبه دانشی و بازدارنده است، با کمترین هزینه و غیر عاریه ای است. قدرتی نظامی که ایران پیش از انقلاب داشت، عاریه ای بود. چون فاقد دانش و وابسته به دیگری بود؛ یعنی اگر آمریکا اراده می کرد که ایران قدرت نظامی نداشته باشد، نمی توانست داشته باشد و آن قدرتی هم که با هزینه گزاف به دست آمد، عاریه ای از سوی آمریکا بود.

در دوران پهلوی اول هزینه‌های زیادی برای ایجاد ارتش صورت گرفت. از مردم مالیات‌های بسیاری همچون مالیات قند و شکر گرفته شد تا ارتش تجهیز شود. این در حالی بود که رضاشاه، بودجه نفت را به حساب شخصی خودش واریز می‌کرد. در دوره پهلوی دوم نیز اگرچه آمار دقیقی از میزان خریدهای تسلیحاتی و ارقام آن قراردادها وجود ندارد، اما بخش اعظمی از درآمد فروش روزانه 6 میلیون بشکه در نفت صرف خرید تسلیحات نظامی و پرداخت حقوق مستشاران آمریکایی و... شد.

یک سری از تجهیزات به ارزش 600 میلیون دلار از رژیم صهیونیستی خریداری شد. خریدهای ایران از آمریکا نیز به نظر می‌رسد طی سه قرارداد به ارزش‌های 3 میلیارد دلار، 6 میلیارد دلار و 8 میلیارد دلار بوده است. یک قرارداد خرید سلاح نیز در روزهای پایانی رژیم و زمانی که ژنرال هایزر به ایران آمد، به امضا رسید که رقم آن مشخص نیست. هایزر به مسئولان رژیم و فرماندهان ارتش گفت باید این قرارداد را امضا کنید! پول داده شد، اما برخی از تجهیزات و تسلیحات به ایران نیامد.

اکنون که ایران یکی از قدرت های برتر نظامی منطقه است، میزان هزینه های نظامی اش کمتر از دیگر کشورهاست. مقایسه بودجه دفاعی ایران (کشوری که از بیشتر کشورهای همسایه خود جمعیت و وسعت بیشتری دارد و مشخصا با تهدیدهای بیشتری مواجه است) با کشورهای منطقه، با هر معیاری این واقعیت را نشان می‌دهد که ایران نسبت به کشورهای منطقه، کمتر در بخش نظامی هزینه می‌کند. براساس جدول بودجه سال آینده، کل بودجه فصل دفاعی و امنیتی ایران 198هزار میلیارد تومان است که با احتساب دلار 23هزار تومانی، معادل 8.6میلیارد دلار آمریکاست. این در حالی است که بودجه نظامی کشورهای عربستان، امارات، رژیم صهیونیستی و ترکیه در سال جاری به ترتیب 57، 22، 21 و 17 میلیارد دلار بوده است.