آیت الله خامنهای؛ سخنگوی امام و امت
بعد از آیت الله طالقانی و مرحوم منتظری، این آیت الله خامنهای بود که کمتر از یکسال پس از پیروزی انقلاب، در میان بسیاری از روحانیون و شخصیت‌های فکری و مذهبی و سیاسی برجسته آن روزها، در چنین جایگاه اثرگذاری برای تبیین گفتمان سازی مواضع انقلاب اسلامی انتخاب شدند.
به گزارش مشرق،(علی قجری جامعه شناس و پژوهشگر) - امام خمینی (ره) در روز 24 دی ماه سال 1358 طی حکمی، آیت‌الله سیدعلی خامنهای را به سمت امامت جمعه تهران منصوب کردند. در حکم امام خمینی (ره) آمده است: «خدمت جناب مستطاب سید الاعلام و حجت الاسلام آقای حاج سید علی خامنه ای - دامت افاضاته، جنابعالی که بحمد اللَه به حُسن سابقه موصوف و در علم و عمل شایسته هستید به امامت جمعه تهران منصوب می باشید. از خداوند متعال، توفیق جنابعالی را در ارشاد و هدایت مردم خواستارم.»
حضرت آیت الله خامنهای در آن زمان عضو شورای انقلاب اسلامی بودند و هیچ مسوولیت اجرایی بر عهده نداشتند. با این حکم انتصاب از سوی حضرت امام، آیت الله خامنهای سومین امام جمعه پایتخت ایران پس از انقلاب اسلامی گردید.
بعد از آیت الله طالقانی و مرحوم منتظری، این آیت الله خامنهای بود که کمتر از یکسال پس از پیروزی انقلاب، در میان بسیاری از روحانیون و شخصیت‌های فکری و مذهبی و سیاسی برجسته آن روزها، در چنین جایگاه اثرگذاری برای تبیین گفتمان سازی مواضع انقلاب اسلامی انتخاب شدند. اهمیت چنین انتصابی را باید بر این مدار جستجو و تحلیل نمود.
اهمیت جایگاه امامت جمعه
پدیده‌های تاریخی جز با تحلیل اجتماعی در زمینه و زمانه‌ی خود بدرستی فهمیده نمی‌شوند. اینکه می‌گوییم انتصاب آیت الله خامنهای به چنین جایگاهی آن هم کمتر از یکسال پس از پیروزی انقلاب اسلامی، واقعه‌ای مهم و نشانگر موقعیت برجسته ایشان در جامعه انقلابی ایران و در منظر رهبر امت است با درک این جایگاه در زمانه‌ی خود و نیز مسیر تاریخی مقدر شده برای آیت الله خامنهای در ادامه آن، قابل فهم و تفسیر است.
شاید بهتر از هر نقطه تحلیلی در این موضوع، تعابیر خود آیت الله خامنهای در اولین خطبه خویش در جایگاه امامت جمعه تهران گویای این اهمیت و آغاز مسیر راهبری و رهبری جامعه انقلابی ایران توسط ایشان باشد. حضرت آیت الله خامنهای نخستین خطبه را در تاریخ 28 دی 135، چهار روز پس صدور حکم امام (ره)، در دانشگاه تهران ایراد کردند.
ایشان اولین سخنانشان را چنین آغاز نمودند: «... و سپاس از امام امت، از اینکه سخنگوی این جمعیت عظیم را و امام جماعت این جمع را آن کسی قرار داده است که به ضعف و عجز خود معترف است. اللهم ان هذا مقام اولیائک و احبائک، این مسند اولیای بزرگ خداست، این مسند صالحان و شایستگان است. در جمع خودِ ما این مسند عالم بزرگ و راحل عظیمی است که ملت ایران هنوز داغ فقدان او را در دل می‌پروراند، این مسند مرحوم آیت‌اللَه طالقانی است، آن انسان زجرکشیده و کوشش کرده و پایمردی کرده‌ای که در آخرین لحظات زندگی‌اش، در آخرین نفس‌هایش هم، راه دیرین خود را گم نکرد، از مجاهدت دست نکشید...»
حضور آیت الله خامنهای در جایگاه امامت جمعه و تأثیر آن در حرکت انقلاب اسلامی و جامعه ایران طی پنج دهه اخیر را می‌توان در سه مرحله دسته بندی نمود که در ادامه به آن پرداخته می‌شود.
مرحله اول: گفتمان سازی انقلابی (60-1358)
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، آنچه بیش از همه اهمیت داشت، ارائه فکر و نظریه و گفتمان منسجم انقلاب اسلامی درباره انسان، هستی، جامعه و امر حکمرانی و کشورداری بود. در چنین برهه حساسی از تاریخ انقلاب، تریبون نماز جمعه و آن هم نماز جمعه پایتخت، مهم ترین منبع و مرجع برای بیان شاخص‌ها و مفاهیم نظام معنایی و گفتمانی انقلاب اسلامی بود. در این دوره که گروه‌ها و گروهک‌های بسیاری مشغول ترویج عقاید و دیدگاه‌های خود برای جامعه سازی و دولت سازی بودند، آیت الله خامنهای به عنوان نماینده برجسته امام خمینی (ره) مأموریت خنثی سازی هرگونه تهدید تئوریک علیه انقلاب و شفاف‌سازی، ترجمان، تفسیر و تبیین مواضع و گفتمان انقلاب اسلامی را برعهده گرفت.
تحلیل محتوای خطبههای نماز جمعه ایشان از سال 1358 تا سال 1360 بیانگر آنست که روشنگری و تبیین درباره «وضعیت دولت و رئیس جمهور وقت»، «منافقان و جریان ترور آنها»، «نظریات فقه اسلامی و شریعت در موضوعات مهم زندگی مردم»، «مواضع انقلاب اسلامی در نسبت با شرایط بین المللی»، «فلسطین و جنایات رژیم صهیونیستی»، «امپریالیسم و استعمار»، «تفکر شیعی و مهدویت»، «معیشت مردم و مستضعفان» و «جامعه توحیدی» مهم ترین مفاهیم و دال‌های شناوری بود که آیت الله خامنهای گفتمان انقلاب اسلامی را بر مدار آن تفسیر و تبیین می‌نمود. لذا می‌توان دو سال نخست حضور ایشان در جایگاه امامت جمعه را با عنوان مرحله گفتمان سازی انقلابی یاد کرد.
مرحله دوم: جامعه سازی انقلابی (68-1360)
پس از آغاز جنگ تحمیلی و در اواخر سال 1359، کم کم شرایط کشور در تمام ابعاد خود تحت تأثیر تجاوز رژیم بعث قرار گرفت. همین امر بود که تریبون نماز جمعه را به عنوان سخنگوی اصلی انقلاب اسلامی و بازتاب دهنده ندای امت غیور اسلامی در برابر دشمن متجاوز قرار داد. شاید اگر جنگ تحمیلی به این سرعت و کمتر از دو سال بعد از پیروزی انقلاب اسلامی شروع نمی‌شد، امام جمعه تهران فرصت بیشتری برای تبیین گفتمان انقلاب اسلامی و هندسه معرفتی آن در تمامی ابعاد و اجزا می‌یافت.
اما اقتضائات انقلاب نوپا و جامعه‌ای که درگیر جنگی نابرابر و نابهنگام شده بود می‌طلبید که مسائل انضمامی روز بیشتر محل بحث و توجه در تریبون نماز جمعه قرار گیرد؛ مسائلی که بحث درباره آن شاکله‌های جامعه و دولت تراز انقلاب اسلامی را تبیین می‌نمود. این در حالیست که در تمام مدت این 8 سالِ حساس، امام جمعه محبوب ملت ایران، به مقام ریاست جمهوری کشور نیز نائل آمده بود.
همین امر سبب گردید تا پایه‌های دولت اسلامی و جامعه اسلامی در این دوره توسط ایشان طرح و تبیین گردد. به تعبیری می‌توان گفت کسی که تا قبل از این در جایگاه تبیین‌گر گفتمان انقلاب بوده، در این مدت در جایگاه ریاست دولت نیز قرار گرفته و گفتمان را در مرحله عینیت اجتماعی آن راهبری و پالایش می‌کند و این یعنی ایده‌آل‌ترین موقعیت برای یک کشور و یک جامعه.
تحلیل محتوای بیانات و خطبههای آیت الله خامنهای در نماز جمعه طی این 8 سال مشتمل بر مفاهیم کلیدی و مقوم در طراحی و پردازش یک جامعه انقلابیِ اسلامی است که مهم ترین آنها عبارتند از: «اصل تعقل در اسلام»، «اصول جامعه اسلامی»، «اصول دولت اسلامی»، «اصل جمهوریت»، «مالیات»، «اهمیت سپاه پاسداران»، «دشمن شناسی»، «شناخت التقاط»، «نقش زنان در جامعه»، «آزادی فلسطین»، «مردم سالاری»، «اصل امامت و ولایت»، «اصل تقوا»، «اصل شور و مشورت با مردم»، «نهضت حسینی»، «اصل دعا»، «اصل تحول»، «اصل وحدت اسلامی»، «اهمیت سیره فردی و اجتماعی اهل بیت (ع)»، «اصل مبارزه در تفکر شیعی»، «اصل آزادی»، «حفظ ایمان مردم»، «سیره سیاسی پیامبر (ص)»، «تحمل عقاید مخالف»، «شناخت استعدادها»، «کرامت انسان»، «هشیاری از لیبرالیسم»، «جهان بینی اسلامی»، «جهاد»، «تزکیه نفس»، «مصرف گرایی و اسراف»، «دفاع از مظلوم»، «اصل عدالت»، «اصل قانون‌گرایی»، «اصل انفاق»، «جهاد فرهنگی»، «مصالح ملی»، «اصول بیع و کسب و کار»، «اصل غدیر»، «اهمیت قانون اساسی»، «اصل ولایت فقیه»، «اهمیت مجلس شورای اسلامی»، «اهمیت مسجد»، «اصل امنیت و حفظ اسرار کشور».
مرحله سوم: تمدن سازی انقلابی (1368- تاکنون)
پس از پایان دوران طولانی دفاع مقدس و رحلت امام خمینی (ره)، آیت الله خامنهای دیگر به اوج مرحله هدایت و راهبری جامعه انقلابی ایران رسیده بود و از نیمه اول سال 1368، در جایگاه رهبریِ امت اسلامی به تبیین مسیر جامعه انقلابی ایران می‌پردازد.
در این مرحله، نقطه عالی و هدف اصلی آیت الله خامنهای تشکیل تمدن نوین اسلامی ایرانی است و او توانسته طی دو مرحله قبل در جایگاه امامت جمعه و ریاست دولت، به خوبی چارچوب فکری و راهبردی حرکت جامعه انقلابی به سمت شکلگیری تمدن اسلامی را ترسیم نماید. از آغاز دوران زعامت امت اسلامی تا به امروز، ایشان با محوریت اصل ساخت تمدن اسلامی، منظومه بیانی خویش را تنظیم نمودهاند و این هدف را در قالب اسناد و سیاست‌های کلان، احکام حکومتی، توصیههای رسمی و عمومی، پیامهای راهبردی و صدور دستور تأسیس یا اصلاح ساختارهای موردنیاز و... در سطوح مختلف حکمرانی پیگیری نمودهاند.
بررسی «سیاست‌های کلی نظام» به تنهایی که طی 56 عنوان در حوزههای مختلف از سال1372 تا به امروز از سوی رهبر حکیم انقلاب اسلامی ابلاغ شده است، نشانگر الگوی پیگیری امر تمدن سازی از سوی آیت الله خامنهای در دوره زعامت و رهبری ایشان است که در 6 بخش ناظر به شکلگیری تمدن، قابل دسته بندی است:
1) حوزه قانونی، ساختاری، حکمرانی؛
سیاست های کلی برنامه پنج ساله دوم (ابلاغی - مصوب1372/08/18) سیاست های کلی برنامه پنج ساله سوم توسعه (ابلاغی مصوب 1378/02/12) سیاست های کلی نظام در بخش امنیت قضایی (ابلاغی1381/07/28 - مصوب 1379/08/28) سیاست های کلی نظام در بخش امنیت ملی در پنج حوزه (داخلی، خارجی، دفاعی، فرهنگی و اقتصادی) (مصوب 1380/10/08) سیاست های کلی قضایی (ابلاغی 1381/7/28) چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 هجری شمسی (ابلاغی1382/08/13 - مصوب 1382/07/26) سیاست های کلی نظام در مورد برنامه چهارم توسعه (ابلاغی1382/09/11 - مصوب 1382/08/10) سیاست های کلی نظام در خصوص اصل 44 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران (ابلاغی1384/03/01 - مصوب1383/09/21) سیاست‌های کلی نظام برای حفظ شان و استقلال قضات (مصوب 1384/12/27). سیاست های کلی بند «ج» اصل چهل و چهار قانون اساسی (ابلاغی - مصوب 1385/04/12) سیاست‌های کلی نظام اداری (ابلاغی1389/01/14 - مصوب 1386/02/15) سیاست‌های کلی برنامه پنجم توسعه (ابلاغی - مصوب 1387/10/21) سیاست های کلی قضایی پنج ساله (ابلاغی1388/09/02) مقررات نظارت بر حسن اجرای سیاست های کلی نظام (ابلاغی - 1392/12/24) سیاست های کلی «برنامه ششم توسعه» (ابلاغی 1394/04/09) سیاست های کلی انتخابات (ابلاغی 1395/07/24) سیاست های کلی نظام قانون گذاری (ابلاغی 1398/07/06) سیاست های کلی برنامه هفتم (ابلاغی 1401/06/20)
2) حوزه عمرانی، زیرساختی و زیربنایی؛
سیاست های کلی نظام در بخش انرژی (ابلاغی - مصوب 1377/07/11) سیاست های کلی نظام در بخش منابع طبیعی (ابلاغی1379/11/03 - مصوب 1378/03/02) سیاست های کلی نظام در بخش منابع آب (ابلاغی 1379/11/03 - مصوب 1378/05/09) سیاست های کلی نظام در بخش معدن (ابلاغی 1379/11/03 - مصوب 1378/07/17) سیاست های کلی نظام در بخش حمل و نقل (ابلاغی 1379/11/03 - مصوب 1379/02/03) سیاست های کلی نظام در بخش شهرسازی (مصوب1381/07/27)(ابلاغی 1389/11/29) سیاست های کلی نظام در بخش مسکن (مصوب1381/09/02)(ابلاغی1389/11/29) سیاست های کلی نظام در بخش ارتباطات مخابراتی و پستی (مصوب 06/02/1382) سیاست‌های کلی پدافندغیرعامل کشور (1386/06/13)(ابلاغی 1389/11/29) سیاست های کلی آمایش سرزمین (ابلاغی - 1390/09/21) سیاست های کلی «محیط زیست» (ابلاغی 1394/08/26) سیاست های کلی توسعه دریا محور (ابلاغی 1402/08/16)
3) حوزه اقتصادی؛
سیاست های کلی نظام در بخش امنیت اقتصادی (ابلاغی - مصوب 1377/10/23) سیاست های کلی نظام در خصوص تشویق سرمایه گذاری (مصوب1382/09/08 (ابلاغی 1389/11/29) سیاست های کلی نظام در بخش مالی (مصوب 1383/02/12) سیاست‌های کلی نظام در بخش کشاورزی (مصوب 1384/04/11 - ابلاغی 1391/09/29) سیاست‌های کلی نظام در بخش صنعت (مصوب1384/05/22 - ابلاغی 1391/09/29) سیاست های کلی نظام در اشتغال (ابلاغی - 1390/04/28) سیاست های کلی تولید ملی، حمایت از کار و سرمایه ایرانی (ابلاغی -1391/11/24) سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی (ابلاغی -1392/11/30)
4) حوزه فرهنگی و اجتماعی؛
سیاست های کلی نظام در بخش اقوام و مذاهب (مصوب1378/11/02) سیاست های کلی نظام در بخش مشارکت اجتماعی (مصوب 1379/11/08) سیاست های کلی نظام برای رشد و توسعه علمی و تحقیقاتی کشور در بخش آموزش عالی و مراکز تحقیقاتی (مصوب 1383/12/15) سیاست های کلی نظام برای پیشگیری و کاهش خطرات ناشی از سوانح طبیعی و حوادث غیرمترقبه (ابلاغی1384/06/25- مصوب1384/02/03) سیاست‌های کلی نظام در خصوص وحدت و همبستگی ملی (مصوب 15/11/1384) سیاست‌های کلی نظام برای ترویج و تحکیم فرهنگ ایثار و جهاد و ساماندهی امور ایثارگران (مصوب1385/02/16)(ابلاغی -1389/11/29). سیاست های کلی اصلاح الگوی مصرف (ابلاغی - مصوب1389/04/14) سیاست های کلی ایجاد تحول در نظام آموزش و پرورش کشور (ابلاغی -1392/02/05) سیاست های کلی سلامت (ابلاغی1393/01/18) سیاست های کلی جمعیت (ابلاغی 1393/02/30) سیاست‌های کلی خانواده (ابلاغی 1395/06/13) سیاست های کلی تامین اجتماعی (1401/01/21)
5) حوزه سیاسی، انتظامی و امنیتی؛
سیاست های کلی نظام درخصوص مبارزه با مواد مخدر (ابلاغی1385/09/05 - مصوب 1385/07/12) سیاست های کلی نظام درخصوص خودکفایی دفاعی و امنیتی (ابلاغی -1391/9/29)
6) حوزه علم و فناوری؛
سیاست های کلی نظام در بخش شبکه‌های اطلاع رسانی رایانه‌ای (ابلاغی - مصوب1377/07/11) سیاست های کلی نظام برای رشد و توسعه فناوری (مصوب 1383/01/22) سیاست های کلی در بخش امنیت فضای تولید و تبادل اطلاعات (ابلاغی1389/11/29) سیاست های کلی علم و فناوری (ابلاغی 1393/06/29)
24 دی‌ماه 1358 را به جرئت می‌توان آغاز رسمی مسیری دانست که طی 44 سال گذشته مسیر حرکت انقلاب اسلامی مردم ایران را به بهترین شکل راهبری کرده است و بهترین امت آخر الزمان را در مسند گفتمان پردازی، جامعه سازی و تمدن سازی این کشور قرار داد.
