به بهانه آغاز مجلس یازدهم: پساکرونا و موضوعاتی برای اتاق های فکر

عصرایران - علی منتظری* - کرونا با دنیا چه کرده است؟ کرونا آمده است و خیلی کارها و فعالیت ها را تعطیل کرده است. اقتصاد برخی کشورها متوقف شده است، فعالیت های فرهنگی و هنری و ورزشی متعارف تعطیل شده است، روابط دیپلماتیک بین کشورها از عرف رایجش خارج شده است، بخش مهمی از بودجه های جاری و خدماتی کشورهای درگیر کرونا صرف مبارزه با کرونا شده و خزانه بسیاری از کشورها یا تهی شده یا کسری شدید پیدا کرده است، بیم و هراس از ادامه کرونا توجهات جهانی دولت ها را برانگیخته است، برنامه ارتش های فعال در عرصه جهانی و منطقه ای نیز دستخوش تغییرات تاکتیکی و فیزیکی شده است، دیالوگ کشورهای بزرگ دنیا تغییر یافته است، برنامه های سیاسی داخلی کشورهای درگیر کرونا تغییر کرده و حتی برای کشوری مثل آمریکا که در نوامبر 2020 خود را آماده انتخابات ریاست جمهوری می کند کرونا برای حزب و جناحی مثل جمهوریخواهان به استخوانی در گلو تبدیل شده و هراس از شکست ترامپ نیز به موضوعی جدی تبدیل شده است، روابط همسایگان کشورهای درگیر کرونا نیز به شکل عملی تا حدود زیادی معلق شده و پس از سال ها اعمال قانون شینگن اکنون مرزهای زمینی به اتحادیه اروپا بازگشته است، کرونا حتی تا استانه تغییر نظری در ماهیت اتحادیه بزرگ اروپا نیز جلو رفته است به خصوص آن که ایتالیا و اسپانیا احساس کردند که در مبارزه با کرونا تنها رها شده اند، نبرد حیاتی چین و آمریکا از یک سو و رقابت اردوگاه اقتصادی و علمی غرب در برابر چین اوج گرفته است و هر طرفی در قالب پیدا کردن مقصر اصلی انتشار وبای کرونا برای طرف دیگر شاخ و شانه می کشند، رقابت بر سر پیدا کردن واکسن کرونا به شدت اوج گرفته و بر خلاف توصیه های سازمان جهانی بهداشت هر کشوری مستقل از دیگران برای پیدا کردن واکسن اقدام می کند و کار به جایی رسیده که اولین کشوری که واکسن را پیدا می کند چنین می پندارد که زعامت جدید بر دهکده جهانی پیدا می کند، دانشگاه ها و مدارس ابتدایی تعطیل شده اند و روند همکاری های علمی به سختی انجام می شود و کار به جایی رسیده است که موسسات علمی و مطالعاتی دنیا حتی از وقوع تغییرات بنیادی در روابط خانوادگی و آثار روانی و بهداشتی آن حرف می زنند، کرونا همه چیز را تغییر داده و کار به جایی رسیده که زعامت دینی اسلامی و مسیحی و همه ادیان بشری به اجماع رسیده اند که مسجد و کلیسا و معبدهای خود را تعطیل کنند و در برابر دستور ستادهای ملی مبارزه با کرونای هر کشوری گردن به اجراء نهند و بالاخره آن که کرونا بخش مهمی از زندگی فردی و اجتماعی هر کشور درگیر با کرونا را تغییر داده است و یا چرخه حیات فردی و اجتماعی بشری را تا حدود زیادی متوقف کرده است. در چنین اوضاع و احوالی یازدهمین دوره مجلس شورای اسلامی آغاز به کار می کند.

با این همه یک امر نه امروز که هیچ زمانی نه از سوی کرونا و نه از سوی هیچ قدرتی متوقف نمی شود و آن اندیشیدن بشر است.

به ایران بازگردیم الف: ایران تا پیش از شیوع کرونا با چند مسئله مهم روبرو بوده است که در عرصه داخلی بخشی از مهمترین آن ها به شرح ذیل می باشد:

1- انتخابات و شکل گیری مجلس یازدهم: ایران در استانه انتخابات مجلس شورای اسلامی بوده و با صرف نظر از تحلیل های واقع گرایانه و آرمانگرایانه مجلسی شکل گرفته است که با مجلس دهم اختلافات ماهیتی و گرایشی دارد و اکنون این مجلس که اکثریت مطلق آن را منتقدان دولت فعلی تشکیل می دهد قرار است با دولت تا یکسال آینده همکاری کند. طبیعی است که این معادله جدید این سوال را ایجاد کرده است که تعامل قوه مقننه با قوه مجریه در سال آخر عمر دولت چگونه است و آیا پایه های امنیت ملی و مصالح اقتصادی و اجتماعی کشور را در قالب همکاری و همفکری تقویت خواهد کرد یا آن که هر کدام راهی جداگانه طی کرده و نه تنها پایه های قوت و عزت نظام را متزلزل و بلکه افکار عمومی ایران را به سوی یک نگرانی جدید پیش خواهند برد؟ 2- مشکلات اقتصادی کشور و بناگذاری اقتصاد مقاومتی: حل مشکلات اقتصادی کشور بیش از سه سال است که در راس اهتمامات نظام و دولت و افکار عمومی کشور است. توجه خاص مقام معظم رهبری به این امر از نامگذاری های اقتصادی سرآغاز هر سال حجت قاطعی برای این امر است. توجه به توانایی های داخلی، اقتصاد بدون نفت، اقتصاد مستقل و مقاومتی، کاهش نرخ بیکاری در کشور، حل نقدینگی و سرمایه های انباشته در مکان های غیر مولد، ساخت اقتصاد متکی به داخل و چگونگی بهره برداری از منابع انرژی، زیر ساخت های بهداشتی، پزشکی و تامین اجتماعی کشور، جلوگیری از رکود صنایع داخلی، افزایش سطح بهره وری از کشاورزی و استفاده از منابع آب های زیر زمینی با هدف استقلال غذایی ایران، عملیاتی کردن منابع انسانی و علمی دانشگاه های کشور به منظور تکیه بر توان داخلی و توسعه علوم نو بنیاد و فناور، توسعه صنایع نظامی استراتژیک کشور در راستای افزایش قدرت دفاعی و بازدارندگی، ایجاد روحیه وفاق ملی در میان جریان های سیاسی کشور با هدف تقویت وحدت ملی، ایجاد عدالت اجتماعی و اقتصادی با تکیه بر افزایش قدرت قوه قضائیه و مبارزه مشترک قوای مقننه، مجریه و قضائیه در مبارزه با مفاسد اقتصادی و اداری از مهمترین دغدغه های رهبری نظام و ارکان قوای مقننه، مجریه و قضائیه بوده است.

3- تحریم های یکجانبه آمریکا و نقض اجرای برجام: چگونگی مقابله با تحریم های یکجانبه آمریکا علیه ایران چه به نقض برجام از سوی آمریکا و یا تعلل کشورهای اروپایی در اجرای تعهداتشان مربوط باشد و چه به عوامل دیگری مرتبط باشد، به یکی از دغدغه های موسسات رسمی کشوری و افکار عمومی کشور تبدیل شده است به گونه ای که در هر کوچه و برزنی مردم در باره برجام و چگونگی اجرای آن و بررسی آثار اقتصادی عدم اجرای آن از سوی کشورهای نقض کننده صحبت می کنند.

4- افکار عمومی و مبارزه با تروریسم در منطقه خاورمیانه: نقش ایران در مبارزه با ترویسم و حضور مستمر ایران در منطقه خاورمیانه به خصوص عراق و سوریه که در قالب همکاری های رسمی و قانونی کشورهای مذکور صورت گرفته است یکی از توجهات ویژه افکار عمومی کشور است که با ترور سردار قاسم سلیمانی از سوی اداره کاخ سفید و رویداد بزرگ قدردانی مردم شریف ایران در تشییع جنازه وی به اوج رسید و بسیاری از زوایای پنهان نقش برتر ایران در ریشه کنی تروریسم در منطقه را اشکار کرد.

5- کارآمدی نظام جمهوری اسلامی: امید به بهبود امور اقتصادی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی کشور در قالب راهبردهای استراتژیک به مقوله ای مهم برای همراهی مردم با نظام سیاسی کشور تبدیل شده است و در همین قالب بسیاری از رفتارهای دولت و نظام در کشور قابل تفسیر و توجیه است زیرا امید به کارآمدی نظام جمهوری اسلامی ایران پس از چهل و دو سال از پیروزی انقلاب اسلامی یکی از مؤلفه های مهم شکل گیری مردم سالاری دینی و نظامی مردمی در کشور است به خصوص آن که دشمنان ایران در تلاش بوده اند تا همین کارآمدی را هدف قرار داده و مردم را از نظام خود مأیوس کنند.

ب: اما در حوزه منطقه ای ایران با چندین حوادث و رویدادهای مهم روبرو بوده است که برخی از مهمترین آن ها به شرح ذیل می باشد:

1- احتمال وقوع جنگ بین ایران و آمریکا در خلیج فارس: پس از خروج آمریکا از برجام و اعمال تحریم های اقتصادی شدید یکجانبه این احتمال در نزد کارشناسان و افکار عمومی قوت گرفت که آمریکا به منظور تامین اهداف ویژه نظامی و اقتصادی اش ممکن است حمله نظامی ولو مقطعی علیه ایران تدارک ببیند. در قالب این گمانه زنی های ضعیف، هدف گیری پهپاد جاسوسی آمریکا در محدوده و قلمروی هوایی ایران موجب شد تا احتمال وقوع درگیری شدت گیرد. با آن که چنین احتمالی هرگز به وقوع نپیوسته اما دغدغه ای در افکار عمومی کشور بوده است که به شکل طبیعی پیامدهای خاص خود را داشته است.

2- تیره گی روابط ایران با عربستان و امارات: روند طبیعی و عادی همسایگی و دین مشترک اسلامی اقتضاء می کرد تا روابط بین ایران و عربستان و امارات (به خصوص به دلایل اقتصادی) گسترش و توسعه یابد اما اختلاف نظر بین کشورها در مسائل منطقه و گرایش دو کشور عربستان و امارات به حرکت در چهارچوب کلی اتحاد نظامی و امنیتی با آمریکا موجب شده تا این دو از ایران فاصله بگیرند و تا حدی تیرگی روابط توسعه یافت که ولیعهد عربستان تهدید به انتقال درگیری های نظامی به داخل خاک ایران را کرد. تیرگی روابط بین ایران و عربستان تا حدی جلو رفته است که این نگاه شکل گرفته که ممکن است عربستان در حلقه احتمالی برخورد نظامی آمریکا با ایران نقشی مهم ایفاء کند. بررسی تحولات سال های اخیر نشان می دهد که بخش مهمی از پیگیری اخبار از سوی افکار عمومی کشور در این حوزه ادامه داشته است.

3- حضور مستشاری نظامی ایران در سوریه و توافق استانه: به دنبال توسعه دایره تروریسم داعشی و سازمان های تکفیری در منطقه خاورمیانه، ایران به درخواست دولت های عراق و سوریه برای کمک به ریشه کنی تروریسم پاسخ مثبت داد و حضور مستشاری نظامی ایران در این کشورها نهادینه شد و در همین راستا ایران ده ها شهید نیز تقدیم نمود. با توجه به روند تحولات داخلی و سیاست های بین المللی در این سال ها توجه ویژه ای به این حوزه از سیاست خارجی ایران از سوی افکار عمومی ایران معطوف شده بوده است. در کنار این سیاست، افکار عمومی ایران می داند که روابط ویژه ای بین ایران و روسیه پدید آمده که در قالب توافق استانه و در کنار ترکیه به یک ایده دیپلماتیک تبدیل شده است. لذا بررسی بار این سیاست در بخش های مختلف افکار عمومی کشور به شکل عام و خاص کاملا قابل قرائت است.

4- نگرانی از کاهش روابط اقتصادی منطقه ای: روابط ایران با همسایگانش اقتضای روابطی مستحکم و پردامنه اقتصادی را می طلبد اما با دخالت ها و تحریم های آمریکا این روند با مشکلات زیادی روبرو شده است که بخش خصوصی کشور را بیشتر از موسسات دولتی درگیر کرده است و به همین دلیل این امر نوسانات بسیاری را مشاهده کرده است که تاثیرات آن در داخل به راحتی قابل رصد است. 5- کاهش قیمت نفت و تاثیر آن بر اقتصاد ایران در سایه تحریم ها: با آن که موضوع کاهش قیمت موضوعی تخصصی است اما سیاسی بودن جامعه ایران و پیگیری این اخبار از خصیصه های افکار عمومی ایران است لذا کاهش قیمت نفت زبانزد عام و خاص شده است و از نکات جالب این است که فورا موضوع را با بازار بورس و بازار ارز و طلا ارتباط می دهند و چه بسا براساس نتایج به دست آمده تصمیم نیز بگیرند. طبیعی است که این امر بر افکار عمومی تاثیر خاص خود را دارد که در بیم ها و نگرانی مردم موثر واقع می شود و بر خیلی از مجاری اقتصادی روزمره تاثیر روانی می گذارد.

6- حمله موشکی به عین الاسد بغداد و نگرانی از پیامدهای آن: حمله موشکی به پایگاه آمریکا در عین الاسد بغداد با آن که در استحکام معنوی افکار عمومی مردم ایران موثر بوده و اکثریت مطلق مردم ایران با آن همراه بوده و حمایت کرده اند اما در عین حال پیامدهای آن در افکار عمومی بسیار مورد توجه بوده است که مهمترین بخش آن این بوده است که ایا این اقدام پیامدهایی همچون بروز جنگ با آمریکا را در پی می داشته است؟ طبیعی است که موضوع جنگ با آمریکا یا حمله به ایران با آن که در قالب جنگ روانی علیه مردم ایران به کار می رود اما از این حقیقت نباید غافل شد که این موضوع همیشه بار روانی بر جامعه ایران تحمیل می کرده است و احتمالا همچنان ادامه یافته است.

7- تلاش برای کاهش نفوذ منطقه ای ایران در خاورمیانه: جامعه و مردم سیاسی ایران همیشه در مقایسه با جوامع منطقه از جمله جوامعی است که با تکیه بر فضای مجازی و شبکه های ارتباط اجتماعی پیگیر تحولات سیاسی خارجی کشورشان هستند. این امر هم می تواند بار منفی داشته و هم بار مثبت داشته باشد. از جمله موضوعاتی که افکار عمومی ایران با آن روبرو بوده اند این بوده است که آمریکا و هم پیمانانش و از جمله اسرائیل و عربستان مدام اعلام میکرده اند که باید جلوی نفوذ ایران در منطقه خاورمیانه گرفته شود. با آن که پس از شهادت سردار سلیمانی افکار عمومی کشور به ضرورت حضور ایران در منطقه برای حفظ امنیت ملی کشور پی برده اند اما با این حال همچنان نگران این موضوع بوده اند که حفظ حضور منطقه ای ایران چه دستاوردها و چه خسارت هایی را در پیش دارد. این دغدغه به شکل طبیعی می تواند بخش مهمی از افکار عمومی کشور را با خود همراه کند.

ج: اما در حوزه بین المللی و جهانی، ایران با چندین حوادث و رویدادهای مهم روبرو بوده است که برخی از مهمترین آن ها به شرح ذیل می باشد: 1- موضوع روابط ایران و آمریکا به کجا می انجامد: بسیاری از تحولات منطقه ای و بین المللی ایران و ایجاد گذرگاهی برای ایجاد حلول سیاسی و اقتصادی عملا به موضوع آینده روابط ایران و آمریکا موکول شده است. خروج از این حالت می تواند منشأ خیر برای ایران شود اما مردم ایران توجه خاصی به این امر دارند که به نوعی نیز اجتناب ناپذیر شده است. از همین رو افکار عمومی ایران با توجه خاصی این روند را تعقیب کرده و می کنند.

2- سرانجام برجام و برنامه هسته ای ایران به کجا می انجامد: بیش از 15 سال است که موضوع برنامه هسته ای ایران و مذاکرات پیرامون آن و دستاوردهای حاصله مسئله اساسی در داخل و خارج بوده است و پس از سال ها پیگیری و مقاومت و کسب دستاوردهای مختلف و پرداخت هزینه های سنگین همچون تحریم های بین المللی و سپس تحریم های یکجانبه آمریکا اکنون این سوال اساسی در نزد افکار عمومی ایران اعم از کارشناسان و مردم عادی وجود دارد که سرانجام این برنامه و انعکاسات آن به کجا می انجامد؟ 3- روابط ایران و اروپا چه می شود: افکار عمومی ایران با حساسیت سیاست ایران در زمینه تکیه ایران بر اروپا پس از خروج آمریکا از برجام و اعمال تحریم های یکجانبه آن را دنبال می کنند. تکیه ایران بر اینستکس یکی از این از رویکردهای سیاست کشورمان است که عملا دستاورد قابل توجه اقتصادی نداشته است. بر همین اساس توجه افکار عمومی به موضوع روابط ایران و اروپا معطوف شده است که به کجا می انجامد و آیا ایران در نهایت می تواند روی اروپا حساب کند یا نه؟ 4- ایا تحریم های آمریکا هم چنان ادامه دارد: در حالی که ایران پس از انتخابات یازدهمین دوره مجلس شورای اسلامی وارد مرحله جدیدی شده و جریان اصولگرا اکثریت مطلق را در آن به دست آورده و احتمال می رود رییس جمهور آینده نیز از جناح اصولگرا باشد اکنون افکار عمومی و کارشناسان داخلی به این می اندیشند که آیا تغییر رویکرد سیاسی در قوای مقننه و مجریه منجر به کسب راه حلی برای تحریم های آمریکا و به تبع آن تحریم های بین المللی می شود و ایا اقتصاد ایران از این بحران تحمیلی رها خواهد شد؟ 5- آیا ایران می تواند روابط اقتصادی عادی با جهان داشته باشد: اصل مقاومت در مقابل هیمنه و سیطره اقتصادی بیگانگان اصلی مجمع علیه در بین مردم ایران می باشد با این حال همه بخش های خصوصی و دست اندرکاران تجارت خارجی به دنبال کسب این جواب هستند که آیا روابط اقتصادی ایران با جهان خارج عادی می شود و آیا مردم ایران به شکل عادی می توانند با دنیا داد و ستد کنند؟ و آیا مسئولین کشور می توانند در خارج از مرزهای تحریمی آمریکا راه حلی برای این عادی سازی پیدا کنند؟ 6- چین و روسیه در سیاست خارجی ایران: ایران در سال های اخیر بر روابط و گسترش آن با چین و روسیه تاکید کرده است و ضمن کسب حمایت های سیاسی این دو در مناسبات و تحولات منطقه ای و بین المللی امیدوار است این دو بتوانند در حل مشکلات اقتصادی ایران کمک های اساسی کنند. افکار عمومی ایران می داند که مناسبات قابل قبول اقتصادی به رغم تحریم های آمریکا با چین و روسیه وجود دارد اما به دلیل حجم سنگین تحریم های اقتصادی امریکا، این دو نتوانسته اند با موج سنگین تحریم ها علیه ایران مقابله کامل کنند و در بسیاری از موارد دست های آنها نیز بسته بوده است. از همین رو افکار عمومی کشور مشتاق است که بداند چین و روسیه تا کجای سیاست خارجی ایران با کشورمان همراهی می کنند و سیاست گسترش روابط با این دو چه انعکاس های سازنده ای در داخل کشور به خصوص در حوزه های اقتصادی خواهد داشت؟

کرونا با ایران چه کرده است؟ کرونا مدارس و دانشگاه ها را تعطیل کرد و سنت های حسنه دینی و فرهنگی کشور را معطل کرد و کارخانه های کشور و روند تولید در ایران را به سکون و ایستایی فرو برد و بخش های خدماتی کشور را با بحرانی بزرگ روبرو ساخت. مردم را به خانه ها کشاند و بخش عظیمی از نیروی جوان و دانش آموز و دانش پژوه را برای ادامه تحصیل به پشت مونیتور کامپیوتر ها و لب تاب ها کشاند. جامعه اقتصادی، علمی و اموزشی کشور شباهت هایی از روند موجود در اروپا و انعکاس کرونا در این قاره را به خود گرفته است. حالا در دنیا صحبت از پساکرونا است و همه به دنبال راه حل برای مشکلاتی هستند که کرونا بر دنیا تحمیل کرده است و ما به عنوان جامعه ایرانی مستثنای از این تلاش ها نخواهیم بود. اگر اروپا، آسیا، آمریکا، کانادا و استرالیا، چین و دهها کشور فارغ از هرگونه تحریم ها و سقوط قیمت های نفت به دنبال راه حل ها و جهان جدید پس از کرونا هستند اما ما در ایران مشکلاتمان دو برابر آن ها هست زیرا هم تحریم داریم و هم سقوط قیمت های نفت و هم اقتصاد بیماری که هر از چند روزی یک فساد بزرگ اقتصادی و اداری از دل آن کشف می شود پس کار ما در ایران از دیگر قاره ها و دیگر کشورها سخت تر است.

تیتر مشکلات ما در ایران برای حل هر مسئله ای ابتدا باید صورت مسئله آن روشن باشد، اگر صورت مسئله روشن نباشد به هوچی گری و هیاهوهای بی خودی مبتلا می شویم و پیش از پیدا کردن راه حل همچون بسیاری از فترات سیاسی در کشور به عالم اتهام زنی ها و دیگری را مسئول بحران نشان دادن روی می آوریم. بخش هایی از دل مشغولی های جامعه ایران در نظام جمهوری اسلامی ایران را در آغاز ورود به بحث بر شمرده ایم، برای حل این امور علاوه بر آن که باید اراده و ایمان قوی و استقلال گرایی چشمگیری داشته باشیم باید هر گام ما متاثر از داده های علمی و تجربی قوی ای باشد که مجبور نشویم راه رفته را دو باره از نو رویم.

ایران اسلامی ما هم زمان با بحران کرونا و مطالعه گام های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی پساکرونا، در قلب و عمق کوران بحران منطقه ای به نام خاورمیانه قرار گرفته است که به خودی خود هزار مشکل اقتصادی، سیاسی، امنیتی، فرهنگی و نظامی دارد. اگر در این منطقه آمریکایی و اسرائیلی هم در کار نبود آن قدر دولت ها، سیاستمداران، احزاب و روشنفکرهای خود فروخته ای پیدا می شدند که حل و فصل آنها برای رسیدن به یک مدینه فاضله در خاورمیانه هم به سختی ممکن می بود چه رسد به این که از بد حال این منطقه، اکنون هم آمریکا در آن حضور دارد و هم عربده های جنگ طلبانه اسرائیلی که نخست وزیرش در پاسخ به دیدگاه متین و منطقی رهبر معظم انقلاب اسلامی به شکل غیر مستقیم به بکار گیری سلاح اتمی علیه کشورمان با هدف نسل کشی تهدید می کند.

عناوین اتاق های فکر حل مشکلات اقتصادی کشور اعم از مشکلات ناشی از سوء مدیریت و ناشی از تحریم ها و ناشی از فساد اداری - اقتصادی، جلوگیری از سقوط امید به کارآمدی نظام برای حل مشکلات، رسیدن به یک راه حل جامع منطقه ای به منظور استقرار امنیت با هدف توسعه روابط کشورها برای رشد، توسعه و آبادانی داخلی و منطقه ای، ترجمه برنامه های نظامی و امنیتی سیاست خارجی به برنامه سرمایه گذاری های اقتصادی، افزایش توانمندی دفاعی و بازدارندگی کشور به منظور دفاع از مصالح سیاسی و اقتصادی کشور، تعیین تکلیف سیاست آتی ایران در قبال موضوعاتی همچون برجام، روابط با اروپا، روابط با غرب و چین و روسیه، آینده ارتباط با آمریکا و هرگونه مذاکرات احتمالی، حفظ وحدت ملی و جلوگیری از سقوط امید مردم به کارآمدی احزاب، جریانات و شخصیت های سیاسی داخل نظام، و دوری از ابری نشان دادن فضای سیاسی داخلی کشور و همکاری سازنده و به دور از هرگونه شائبه سیاسی کاری قوای مقننه، مجریه و قضائیه، رویکرد ایران در قبال تحولات ناشی از کرونا در داخل و خارج از کشور و موضوع مهم اداره امور کشور در پساکرونا می تواند از مهمترین تیترها و عناوین اتاق فکرهای مجلس شورای اسلامی جدید باشد.

*- روزنامه نگار و تحلیل گر مسایل سیاسی